Moylar va maxsus

VIII bob.
AMALIY M ASHG‘ULOTLAR
1-amaliy ish
Papok usuli bo‘yicha surkov moylarining termooksidlashga
barqarorligini aniqlash
1.1. Bu usulda moy isitilganda va kislorod ta ’sir cttirilganda,
unda moyning yupqa qatlami maksimal plyonka hosil qilsin
Moylaming termooksidlashga barqarorligi vaqt birligi ichida 
o‘lchanadi (minutlarda), bu vaqt mobaynida tekshirilayotgan moy 
berilgan haroratda shunday elastik lok plyonkasiga aylanishi 
kerakki, unga 1 kg-s kuch metall halqa ta’sir etganda ushlab 
turishi kerak.
Termooksidlanish 
barqarorligini 
aniqlashdan 
maqsad, 
dvigatel detallarining porshen halqalarida moylarning lok hosil 
bo‘lib 
o ‘tirib 
qolishini 
aniqlashdir. 
Shuningdek, 
qo‘ndirmalaming effektivligini baholashdan iborat.
1.2. Apparatlar, reaktivlar, materiallar
Aniqlashni olib borishda quyidagi apparatlar qoMIaniladi:
• Termostat.
• 100 mm diametrli po‘lat disk.
• Porlatgich-tashqi diametri 22 mm, bortining balandligi 1 
mm, devorining qalinligi 0,3 mm, tagining qalinligi ~1 mm.
• Moyni olish uchun pipetkalar.
• Isituvchi termostat haroratini boshqarish uchun LATR —
1
M avtotransformator.
• Shishadan yasalgan simobli TN -2 termometri.
• Aniq o'lcham da moy hajmini olish uchun shishali 
pipetkalar.
• Pipetka teshiklari shunday olinadiki, 20—25°C da olingan
94

---

3—4 tomchi moy, 0,05 gr ga teng bo‘lsin.
• Isitish termostatidan po‘lat diskni olish uchun moslama.
• Sekundomer (GOST 5072-72).
• Halqa va po‘lat diskni yuvish uchun vannachalar.
• Analiz uchun quyidagi reaktiv va materiallar ishlatiladi:
• Benzin «BR» «Kalosha» markali.
• Halqadagi cho‘kindilami yo‘qotish uchun o ‘yuvchi texnik 
natriyning 10% li eritmasi.
• Vud qotishmasi yoki boshqa qotishma (suyuqlanish 
temperaturasi 230°C dan yuqori bo‘lmagan)
• Disk va halqalarni 8 tozalik darajasigacha (GOST — 2789- 
73) siyqalash uchun siyqalash jilvir qog‘ozi
• Filtr qog‘ozi
• Keramik plitka
• Disk va halqalarni silliqlash va artish uchun stol oynasi.
• +
\
0,0002 gr xatolikkacha o ‘lchashni ta’minlaydigan 
tarozilar.
• Xlorid kislotasi.
• Petroley efiri.
• Distillangan suv.
• Sokslet ekstraksiya apparati.
• Quritish shkafi.
• Ekstraktor.
• Yopiq spiralli elektr plita.
1.2.1. 
Surkov moylarining termooksidlanishga barqarorligini 
aniqlash usuli quyidagilarga asoslangan: moy metall yuzaga 
yupqa qavat holida surkaladi va qizdiriladi. Natijada moyning 
tarkibidagi yengil uchuvchan moddalar bug‘lanish natijasida o ‘z 
massasini yo‘qotadi. Hosil bo‘lgan qoldiq modda ekstraksiya 
usuli bilan ishchi fraksiya va lokka ajratiladi.
Moy 
termooksidlanishning 
barqarorligi 
shu 
usulda 
minutlarda o ‘lchanadi. Shu vaqt ichida berilgan haroratda 
sinalayotgan moy 50% ishchi fraksiya va 50 % lok qoldig‘iga 
aylanadi.
Moylaming 
termooksidlanishga 
barqarorligini 
o‘iganish 
ulaming- dvigatel detallarida, porshenlar halqalarida lokning hosil 
bo‘lishini shartli baholashga imkon beradi va moyga qo‘shiladigan 
prisadkalaming effektivligini aniqlashga yordam beradi. t —
95

---

haroratda aniqlangan termookisdlanishga barqarorlik 
T j
bilan 
belgilanadi.
1.3. Sinovga tayyorlash
1.3.1. BugMatgich sinashdan oldin toza va quruq bo‘lishi 
kerak. Agar b u g latg ich lar ishlatilgan b o ‘lib, lok qoldiqlari 
bo'lsa, uni ishqoriy eritm ada 15—20°C qaynatish zarur. Keyin 
toza suv bilan yaxshilab yuvib, lok qoldiqlarini qirib tashlab, 1—
2 m in vodorod xlorid kislotasi bilan yuvish kerak. So‘ngra suv 
bilan yuvib tashlab, quruq latta bilan artish kerak. Kerak b o ‘lsa 
qum qog‘oz bilan lok yopishgan yerlarni tozalash zarur.
1.3.2. Agar disk lok bilan ifloslangan bo‘lsa, u holda lok disk- 
dan o ‘tkir pichoq bilan qirib olinadi va qumqog'oz bilan tozalanadi.
1.3.3. Pipetkani kalibrlashda m oyni pipetkada porsiyalab 
h a r b ir porsiyada 10 tom ch id an q o ‘shish kerak. H ar bir porsiya 
0,004 g aniqlik bilan tortiladi va m oyning og‘irligi 0,035—0,040 
g b o ‘lishi u chun nechta tom chi kerakligi aniqlanadi.
1.3.4. Sinov boshlashdan oldin term ostat plastinkasining 
gorizontalligi tekshiriladi.
1.4. Sinovni olib borish
T o ‘rtta bugMatgichning h ar biriga sinaladigan m oydan 
0,035—0,040 gram m dan solinib, analitik toro zd a aniqlik bilan 
o ‘lchanadi. Disk isitgich term ostatning plastinkasiga q o ‘yiladi.
T erm ostat isitish uchun ishga tüshiriladi va qotishm a 
erigandan 
so‘ng 
unga 
term o m etr 
q o ‘yiladi. 
Standartda 
k o ‘rsatilgan haroratga yetgandan so‘ng shu haroratda 3—5 min. 
ushlanadi, keyin term ostatning eshigi ochilib, disk ustiga 
bug‘latgichlar o ‘rnatib, eshikcha yopib q o ‘yiladi. M oyning 
oksidlanganligi uning ustidagi plyonkaning rangidan m a’lum
b o ig a n d a n so ‘ng bitta parlatgich qisqich bilan olinib, keram ik 
plitkaga q o ‘yiladi va olingan vaqti belgilab qo‘yiladi.
K eyinchalik har bir 3 yoki 5 m inutda q o ‘ndirm asiz m oylar 
va h ar 5—10 m inutda q o 'n d irm ali m oylar term ostatdan olib, 
eksika-torda sovitiladi va analitik tarozida 0,0002 g aniqlik bilan 
tortiladi.
96

---

Barcha bug‘latgichlar qoldiqlari bilan alyum iniy tirgakka 
q o ‘yiladi.
Ekstraksiya apparatining ekstraktori kolbaga ulanib, sovuq 
elektr plitkaga o ‘rnatiladi va unga tashqariga chiquvchi 
quvurcha orqali chiqquncha petrol efiri quyiladi. Y ana shu 
olingan efirning yarmiga teng m iqdorda kolbaga efir quyiladi.
Alyuminiy tirgakda bug'latgichlar ekstraktorga q o ‘yüadi, 
unga sovitgich ulanadi, ulangan yerlarning zichligi tekshirib 
ko‘riladi va sekin-asta isitiladi. Kolbani isitish shunday tezlikda 
olib borilsinki, unda sovitgichdan tom chilayotgan kondensat 
sekundiga 3—5 tom ch ini tashkil qilsin.
Ekstraksiyalashni rangsiz eritm a olinguncha davom ettirish 
kerak. Qizdirishni to ‘xtatgandan (so‘ng erituvchi ekstraktordan 
kolbaga tushib bo‘lgandan keyin) kolba sovitüib, sovitgichdan 
ajratiladi, bug‘latgich flltr qog‘ozining ustiga quyib quritish 
shkafida 100°C da qiyitiladi
E kstrakt eritm ani rangsiz holatga keltirish
K olbani shunday vaqtda qizdirishim iz kerakki, eritm a 
ko Ibadan oqishi, shundan so‘ng kolbani sovitish kerak b o ‘ladi. 
Buning uchun taglikda bug‘langan rangsiz ekstraktni ehtiyotlik 
bilan kolbadan olinadi.
Bug‘lanm ani filtrli qog‘ozga shunday joylashtirish kerakki, 
uni 100-f-l°C haroratgacha bir soat davom ida quritiladigan 
shkafda ushlab turiladi.
Bug‘lanm a sovitilgandan so ‘ng, aniq o'lcham li tarozida 
0,0002 g gacha tortiladi. Bug‘lanm aning quritish va o ‘lchash 
ishlarini takrorlab, shu ikkita ketm a-ketlikning o'lcham ini 
0,0004 g dan oshirmaslik kerak.
0
‘lcham lam ing 
natijasini 
aniqlash 
u ch u n
moyning 
ishlangan b o ‘lagini hisoblash va lokning tashkil topishini 
aniqlash kerak.
Ekstarktordan ajratib olingan fraksiya ishchi va bug‘latgich 
qolgani lok hisoblanadi.
97

---

1.5. Tajriba hisobi
Moyning tajriba (ishchi) fraksiyasini haroratda, m a’lum 
vaqt ichida har bir bug‘latma uchun (foizlarda) formula ( 1) 
orqali aniqlanadi.
(D
^ 
m
Bunda:
m - bug‘latmaga quyilib, tajribaga olingan moyning massasi, g;
mi — bug‘langandan keyingi termostatdagi moy qoldig'ining 
massasi, g;
m2 ~ bug‘latgichni qoldiq bilan (ekstraksiyadan keyingi) 
massasi, g.
1-rasm. 
A lyum iniy taglik.

---

Moyni lokning hosil bo‘lishiga moyilligi ma’lum T 
haroratda, (ma’lum bir t vaqtdan keyin har bir bug‘lanuvchi
uchun foizda