Moskow mining institute publishing house

2.6. - rasm.. Skvajinalarning pog’onada joylashish sxemasi

8. 
   TOG’ JINSLARINING PORTLANUVCHANLIGI VA PORTLOVCHI
   

MODDA SARFI.
Tog’ jinslarining unumli maydalanishi birinchi o’rinda to’g’ri o’rnatilgan PM sarfi bilan amalga oshadi, ya’ni berilgan PM massasi belgilangan tog’ jinsi hajmini maydalashga yetadigan ko’rinishda bo’lishi kerak. Bu kattalik tog’ jinslarining portlanuvchanligiga bog’liq. Belgilangan etalon portlatish natijalari bilan taqqoslash uchun 1 м³ monolit tog’ jinsida oltita ochiq bo’shliqqa ega (erkin osilgan kub) va kub markazida etalon PM joylashtirilganiga ko’ra (ammonit N 6JV) va tog’ jinsining maydalanish darajasi n=2 bo’lganda amalga oshiriladi. Etalon PM ning etalon sarfi (г /м³) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
Чэ = ⁰Л&ж + &сд +°рас ⁾ + ^(2,14)
Bunda, , °ы>, °рас MPa da; у т / м³ da.
Tog’ jinsining maydalanish darajasin o’rtacha o’lcham massivdan ajralganligini portaltilgan tog’ jinsining o’rtacha bo’lak o’lchamiga d_cp ga mos keladi.
(2.14) formulasi bilan hisoblangan ko’plab tog’ jinslari uchun PM sarfi 5dan 50 г/ M gacha o zgaradi (kategoriyadan tashqari tog jinslari uchun 70-100 г / м³ ni tashkil qiladi).
Etalon PM sarfi bo’yicha tog’ jinslari beshta sinfga bo’linadi. Har bir sinf beshta kategoriyani o’z ichiga oladi.

1. 
   sinf - 1-dan 5-kategoriyagacha bo’lgan oson portlatiladigan tog’ jinslari (q₃ < 10г /м³).
   
2. 
   sinf - 6-dan 10-kategoriyagacha bo’lgan o’rtacha qiyinlikdagi
   

portlatiladigan tog’ jinslari (q₃ < 10.1 -20г / м³).

2. 
   sinf - 6-dan 10-kategoriyagacha bo’lgan o’rtacha qiyinlikdagi
   

portlatiladigan tog’ jinslari (q₃ < 10.1 -20г / м³).

2. 
   sinf - 11-dan 16-kategoriyagacha bo’lgan qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

( q₃ < 20.1 -30г / м³).

2. 
   sinf - 16-dan 20-kategoriyagacha bo’lgan juda qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

( q₃ < 30.1 -40г / м³).

2. 
   sinf - 21-dan 25-kategoriyagacha bo’lgan o’ta qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

( q₃ < 40.1 -50г / м³).
Aniq holatlar uchun PM ning solishtirma sarfi (г / м³) quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
q = qk к_лк к к Д , (2,15)
-/ -*з пер д т с.з оо с.п’ V 5 /
Bunda: к_пер - ammonit N 6JB dan foydalaniladigan aniq PM ga o’tish koeffitsiyenti (alyumotol, akvatol 35/65, granulotol, granulit, grammonit,
igdanit, ifzanit uchun mos ravishda 0.83; 1.1; 1.2; 0.89-1.19; 1.01-1.26; 1.13­1.08-1.2 ga teng);
k_d - tog’ jinsining kerakli maydalanish darajasini aniqlash koeffitsiyenti
⁽k_d = 0,5/d_cp⁾;
К - tog’ jinsining yoriqliligining ta’sirini aniqlash koeffitsiyenti ( k * 1.21 + 0.2 );
v т ср /5
k_c3 - PM zaryadlarining markazlashganligini hisobga olish koeffitsiyenti (oson, o’rtacha va qiyin maydalanadigan tog’ jinslarida d_c = 100мм bo’lganda bu ko’rsatkich mos ravishda 0.95-1; 0.8-0.9; 0.7-0.8ga teng, d_c = 300мм bo’lganda - 1.05-1.1; 1.2-1.25; 1.35-1.4; d_c = 200мм bo’lganda - 1 ga teng);
к_об - tog’ jinslarining portaltilishini inobatga oluvchi to’g’rilash koeffitsiyenti (k^ = ^15/h_y - 15-18m balandlikka ega pog’onalar uchun; ко = #7 15 - 18m dan yuqori bo’lgan pog’onalar uchun);
k_cn - zaryadlar joylashgan joyi va ochiq maydonlar sonini hisobga olish koeffitsiyenti (bir, ikki, uch, to’rt, besh va olti ochiq maydonlarda mos ravishda 10, 8, 6, 4, 2, 1 ga teng).
PM ning hisoblangan solishtirma sarfi oldingi portlashlardagi aniq solishtirma PM sarfi bilan to’g’rilanadi (ishlatilgan PM ning portlatilgan tog’ jinsi hajmiga bo’lgan muayyan bosimi bilan aniqlanadigan).

9. 
   SKVAJINALARNING JOYLASHUVI VA PORTLATISH KETMA-
   

KETLIGI.
Skvajinalarning pog’onadagi joylashuvi bir qatorli yoki ko’p qatorli bo’lishi mumkin. Skvajinalar joylashuvining asosiy ko’rsatkichlari bu ular orasidagi qatordagi joylashish masofasi a, qatorlar orasidagi masofa b va pog’ona osti bo’yicha qarshilik masofasi W (2.6.-rasm.). Portlatishlarning natijasiga katta ta’sir W kattaligi bo’yicha bo’ladi, bu ko’rsatkich skvajina diametri, pog’ona balandligi va qiyalik burchagi, PM kuchi, zaryadlash zichliga bog’ liq. W kattaligini oshirishda pog’onaning osti yomon ishlab olinadi, uni pasaytirishda esa portlash energiyasi ko’p holda maydalashga emas otilishga sarflanadi. Tajribada W = (0.6+\)h_ybo’ladi. Xavfsiz burg’ulash talabiga ko’ra pog’ona osti
bo’yicha qarshilik minimal ko’rsatkichi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
^Wmin ^ ^hyCtga + l_d ⁽².¹⁶⁾
Bunda, l_d =3 - skvajina o’qidan pog’ona yuqori maydonchasigacha bo’lgan minimal masofa, m.
Amaliyot ko’rsatadiki, oson portlatiladigan tog’ jinslari uchun W = (40 ^ 45)d_c, o’rtacha darajadagi portlatiladigan tog’ jinslari uchun W = (35 ^ 40)d_c, qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun W = (25 + 35)d_c.
a va b kattaliklarini PM ni massivda iloji boricha bir xilda joylashtirishga ko’ra tanlanadi. Ular tog’ jinslarining portlatilishi, skvajina diametri, kerakli bo’laklilik, pog’ona balandligi, portlatish sxemasiga bog’liq. Ularni tanlash skvajinalarning yaqinlashish koeffitsiyenti deb ataladigan - m=a:w kattaligini inobatga olgan holda amalga oshiriladi, va bu kattalik karyerlarda 0.75-1.4 oralig’ida bo’ladi. Oson portlatiladigan tog’ jinslari uchun maydalanish holati bo’yicha m = 1.1 ^ 1.4, o’rtacha portlatiladigan tog’ jinslari uchun m = 1.0^ 1.1; qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun m = 0.75 ^ 1. Skvajinalarning shaxmatsimon joylashuvida b « 0.85a (kvadratsimon joylashuvda esa b=a).
Skvajina zaryadlarining portaltilishi bir vaqtda yoki kalta sekinlashtirilgan bo’lishi mumkin. Kalta sekinlashtirilgan portlatish skvajinalar orasidagi masofani oshirishga (tog’ jinsining massivdan uzulish yo’nalishini o’zgartirish va portlatish energiyasining to’la foydalanilishi hisobiga) va portlatishning seysmik ta’sirini kamaytirishga yordam beradi.
Bir qatorda joylashgan skvajinalarni kalta sekinlashtirilgan portlatishda, zaryadlarni harakatga keltirishning uchta sxemasi qo’llaniladi: ketma-ket, skvajina orqali portlatish sxemasi va to’lqinsimon (2.7-rasm.). Bir vaqtda portlatishdan ko’ra kalta sekinlashtirilgan portlatish maydalanishning bir maromdaligini ta’minlaydi, gabaritmaslarning chiqishini kamaytiradi, PM sarfini 10-15% ga kamaytiradi, tog’ jinsi yig’imini 1.2-1.3 martaga qisqartiradi. Kalta sekinlashtirilgan portlatishda ko’p qatorli skvajinalar joylashuvida unumdorlik oshadi. Bir vaqtda portlatishda birinchi qator zaryadlarining asosiy ta’sir kuchi pog’ona qiyaligi tomonga qaratiladi, keyingi qatorlar portlatish ta’siri esa yuqoriga qaratiladi (2.8-rasm.), shu sababli pog’ona osti yaxshi ishlanmaydi. Kalta sekinlashtirilgan portlatishda portlatishning ta’siri oshadi va skvajina zaryadlarining ketma-ket portlashi oqibatida pog’ona osti yaxshi ishlanadi, shu sababli keyingi qatorlar ta’siri yaxshilanadi va portlash ta’sirini oshirishga yordam beradi. Bunday holatda zaryadlarni harakatga keltirish quyidagi sxemalar bo’yicha amalga oshiriladi: tartibli, vrubli (2.9-rasm.), uchli vrubli va diagonal. Tartibli sxema nisbatan oddiy. Vrubli sxema nisbatan mukammal. Vrubli sxema qo’shimcha bo’sh maydonlar hosil qilishga va tog’ jinsining yaxshi maydalanishiga yordam beradigan tog’ jinsi bo’laklarini bir- biriga urilishini ta’minlaydi.
Skvajinalarning bir qatorli joylashuvida т (ms) sekinlashish oralig’i quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
т = k_e3W (2.17)
Bunda, k_s3 - tog’ jinsining portlatilishiga bog’liq koeffitsiyent (qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun k_e3 = 1,5 ^2,5, o’rtacha portlatiladigan k_e3 = 3 ^4, oson portlatiladigan uchun k_e3 = 5 + 6 ms/m).
Kalta sekinlashtirilgan portlatishda sekinlashish oralig’i 5-250ms orasida o’zgaradi (amaliy ishlatiladigan sekinlashish oralig’i т = 15 - 75мс). Ko’p qatorli portlatishda т ko’rsatkichi 25% ga oshadi.

2.7. - rasm.. Bir qatorda joylashgan skvajinalarni kalta sekinlashtirilgan portlatish sxemasi (sonlar bilan zaryadlarning portlatish ketma-ketligi ko’rsatilgan): a, b, v - mos

ravishda ketma-ket, skvajina orqali, to’lqinli portlatish sxemasi.
t t t t


f 1 f 1 t / 2 J , if




2.8.-rasm. Zaryadlarning bir vaqtdagi (a) va kalta sekinlashtirilgan (b) portlatishdagi harakatlari sxemasi (qatorlarning portlatilish ketma-ketligi son bilan ko’rsatilgan).

2.9. - rasm.. Qisqa sekinlashtirilgan portlatishda ko’p qatorli skvajinalarni zaryadlarini

harakatga keltirish sxemasi (qatorlarning portlatilish ketma-ketligi son bilan
ko’rsatilgan):
a - tartibli; b - bo’ylama vrubli vrubsimon; v - ko’ndalang vrubli vrubsimon.

9. 
   SKVAJINA ZARYADLARINING TUZILISHI VA HISOBLASH
   

PRINTSIPI
Karyerlarda olib boriladigan ishlaming holati turli ekanligi munosabati bilan ko’plab himoyalanmagan sochiluvchan granulalangan, suv to’ldirilgan va poroshoksimon ammiak-selitrali PM lar foydalaniladi. Namlanmagan skvajinalar uchun asosan sochiluvchan granulalangan PM lardan foylaniladi (grammonit, grunilit, igdanit).
Tuzilishiga ko’ra skvajina PM zaryadlari yaxlit va ajralgan bo’lishi mumkin (2.10-rasm.). Skvajinaning yuqori qismida joylashgan yaxlit zaryad asosan pog’onaning pastki qismiga ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli yaxlit zaryadlarni
portlatishda (asosan qattiq, qiyin burg’ulanadigan tog’ jinslarida) gabaritmaslar hosil bo’ladi. Ajralgan zaryadlar havo oralig’iga ega holda (A.A. Skochinskiy nomidagi IGD tomonidan yaratilgan zaryad tuzilishi) tog’ jinsining maydalanilishini, yaxlit zaryaddagi yonida joylashgan tog’ jinsini qo’shimcha maydalashga ketadigan kuchi sababli oshirishi mumkin.