Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti Biologiya fakulteti Biologiya yo’nalishi

Fizik omillar. Bularga namning yetishmasligi yoki ortiqchaligi, yorug‘lik, harorat, radioaktiv nurlanish, mexanik ta‘sirlar kiradi. Kimyoviy omillar. Bularga tuzlar, gazlar, gerbitsidlar, insektitsidlar, fungitsidlar, sanoat chiqindilari va boshqalar kiradi. Biologik omillar. Bularga zararkunandalar va kasalliklar bilan zararlanish, boshqa o’simliklar bilan raqobat, hayvonlaming ta‘siri, gullash, mevalarning pishishi kabi hollar kiradi.

O‘simliklarning stressorlar ta‘siriga chidamliligi o‘sish va rivojlanish bosqichlarida har xil bo‘ladi. Tinim davrida ularning chidamliligi eng yiuqori bo‘ladi. Eng chidamsizlik o‘simliklarning yosh maysalarida kuzatiladi. Keyinchalik o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishi bilan bir qatorda ularning chidamlilik darajasi ham to

pishib yetilish bosqichigacha ortib boradi. Ammo o‘simliklarning gullash fazasi, gametalarining shakllanish muddati ham kritik muddat sanaladi. Chunki bu muddatda o‘simliklar stressorlar ta‘sirida kuchli zararlanishi va hosildorlikni keskin kamaytirishi mumkin.

BUG`DOYNING TURLI ABIOTIK VA BIOTIK OMILLARGA CHIDAMLILIGINI OSHIRISHDA YOVVOYI TURLARINING O`RNI Bugungi kunda nafaqat O`zbekistonda, balki jahon miqyosida eng dolzarb muammolardan biri – bu oziq-ovqat muammosi hisoblanadi. Ushbu muammoni hal etishda ozuqabop o`simliklardan yuqori va sifatli hosil olish, shu bilan birga yildan- yilga kuchayib borayotgan qurg`oqchilik, sho`rlanish kabi biotik va abiotik omillarga chidamli hamda yuqori hosildor navlarni yaratishni taqozo etmoqda. Bunda mamlakatimiz hududida yovvoyi holda o`sadigan Aegilops L. mahalliy turkumi turlarining uzoq yillar davomida saqlanib kelayotgan chidamlilik ko`rsatkichlaridan samarali foydalanib, undan bug`doyning hosildorligini oshirish maqsadida foydalanish imkoniyatlari hali deyarli o`rganilmagan.

Jamiyat rivojlanishining barcha davrlarida donli o'simliklar har doim oziq-ovqat va ozuqa sifatida, shuningdek, boshqa foydalanish sohalarida keng qo'llanilib, inson hayotida alohida ahamiyatga ega bo'lgan. So'nggi o'n yilliklarda seleksiyani rivojlantirish va oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan o'simliklarning genetik resurslarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish muammolariga butun dunyoda katta e'tibor qaratilmoqda. Oddiy bug'doyning biotik va abiotik stressning turli omillariga chidamliligini oshirish uchun boshqa turlarining genom mintaqalari introgressiyasidan foydalangan holda yangi shakllar yaratish keng qo'llanilmoqda. Bug'doy yetishtirish maydonini kengaytirishga to'sqinlik qiladigan atrof-muhitning eng muhim abiotik omillaridan biri bu tuproqning sho'rlanishi hisoblanadi. Bug'doyning turg'un navlarida sho'rlanish sharoitida hosildorlik pasayadi va don sifati yomonlashadi. Kasallikka chidamliligi uchun muhim zaxira oddiy bug'doyning yovvoyi qarindoshlari genofondida to'plangan. Yovvoyi bug'doy turlari bug'doyning iqtisodiy qimmatli xususiyatlarini yaxshilash uchun muhim bo'lgan yangi genlarning potensial manbasini anglatadi. Hozirgacha u mamlakatimiz seleksiyasi dasturlarida ishlatilmagan. Bug'doy dunyodagi, shu jumladan O`zbekistondagi eng muhim ekinlardan biridir. Dunyo aholisining aksariyat mamlakatlari uchun bu asosiy oziq-ovqat mahsulotlaridan biridir. Bug'doyning hosildorligi va sifati asosan navlarning ekologik stress omillariga, shu jumladan zamburug’ kasalliklariga chidamliligiga bog'liq.