Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

6. Molekulyar azotni azlushtiruvchi mikroorganizmlarni qilishini va 

erkin azotning o‘zlashtirilishi.

 Molekulyar azotni o‘zlashtiruvchi 

mikroorganizmlar ahamiyati nihoyatda kattadir. Atmosferadagi azot zaxirasi 

bitmas-tuganmasdir. Yerning 1 km

2

 satxidagi havoda 8 mln tonna azot 

mavjud. Ammo, buni o‘simliklar to‘gridan-to‘gri o‘zlashtira olmaydilar. Azotli 

o‘gitlarni juda katta chiqim bilan ishlab chiqariladi. Shuning uchun bu 

organizmlarning ahamiyati kattadir. Azot o‘zlashtiruvchi mikroorganizmni 

1893 yilda S.N.Vinogradskiy ajratib olgan. Bu anaerob spora hosil qiluvchi 

tayoqchasimon mikrob bo‘lib bunga klostridium deb nom berildi. 1901 yilda 

Goland mikrobiologiya M.Beyerink  aerob Azotobakter ham molekulyar azot 

o‘zlashtirishini aniqladi. O‘simliklar oziqlanishi ustida ishlangan nemis olimlari 

G.Gelrigel  va G.Vilfarta dukkakli o‘simliklar ildizda tuganak bakteriyalari 

mavjudligini aniqladilar. Hozirgi kunga kelib erkin yashovchi Azotobakteriyalar 

turli xillari, oltingugurt bakteriyalari, qizil (purpur) bakteriyalar, 

sianobakteriyalar va boshqalarning molekulyar azotni o‘zlashtirish 

---

aniqlangan. Dukkakdoshlarlardagi simbioz msikroorganizmlarning har xil 

o‘simliklardagi turlari, yashash sharoiti, faoliyati va ahamiyati keng 

o‘rganilgandir. Ildiz tuganak bakteriyalari Rizobium avlodiga mansub 

mikroorganizmlar bo‘lib loviyada R.Fassoli, soyada R.Taponikum, mosh, 

yeryongoqda R.Vigna va x.zo turlari mavjud bo‘lib, har bir dukkakli o‘simlikka 

o‘zining bakteriyasi simbioz yashash uchun sodir bo‘ladi. V.L.Kretovich 

tushintirishicha molekulyar azot (N

2

)

 



diimidga (NHQNH) 



gidrazinga (N

2

N-

NH

2

) 



 

keyin ammiakga (NH

3

) aylanadi. Ammiak ketokislotalar bilan birikib 

aminokislota hosil qiladi. Keyin boshqa birikmalar ham sintezlana beradi. 

Shunday qilib bu organizmlar faqat azotni o‘zlashtirishda emas, 

aminokislotalar oqsillar bilan o‘zlarini ta’minlashda, o‘simlik azotli oziqlanishini 

yaxshilashda, tuproqni azotga boyitib unumdorligini oshirishda ahamiyatli 

ekan. Shuning uchun ham almashlab ekishda asosan dukkakdoshlardan 

foydalaniladi. 

 

7.Xulosalar. Xulosa qilib aytganda mikroorganizmlarni tabiatda azot 

almashinuvida, azotlik moddalar parchalanib zararsizlanishida o‘simliklarning 

oziqlanishi va hosildorlik oshishligida katta ahamiyati bor ekan. Shuningdek, 

shu mikroorganizmlarning har bir jarayoni bajarishga moslashgan avlodlari va 

turlari ham xilma-xil bo‘lar ekan. 

 

 

 

 

 

 

Savollar: 

1.  Azotni tirik organizmlar uchun ahamiyati nimada? 

2.  Tabiatda azot aylanishida qanday moddalar hosil bo‘ladi? 

3.  Ammonifikatsiya nima va uning ahamiyati nimalardan iborat? 

4.  Nitrifikatsiya qanday jarayon u qanday fazalarda sodir bo‘ladi? 

5.  Azot immobilizatsiyasi deganda nimani tushunasiz? 

6.  Assimilyatsiyali va dissimilyatsiyali dentirifikatsiya farqi qanday bo‘ladi? 

7.  Molekulyar azotni o‘zlashtiriruvchi erkin yashovchi mikroorganizmlardan qaysi birlarini 

bilasiz? 

8.  Simbioz azotofiksatorlar qaerda uchraydilar, ahamiyati nimada? 

 

7-MAVZU: OLTINGUGURT, FOSFOR, TEMIR VA BOShQA 

BIRIKMALARNING MIKROORGANIZMLAR TOMONIDAN 

BOShQA 

BIRIKMALARGA AYLANIShI. 

 Reja: 

1.  Oltingugurt birikmalarining biologik sikli. 

2.  Anorganik oltingugurt birikmalarning oksidlanishi va qaytarilishi 

3. Fosfororganik organik birikmalar o‘zgarishi 

4.  Fosforli noorganik birikmalar o‘zgarishi 

5.  Tarkibida temir bo‘lgan organik birikmalarning minerallanishi 

6.  Temir  birikmalarining oksidlanib-qaytarilishi 

7. Xulosalar. 

Adabiyotlar: 1,7