|
www.ziyouz.com
kutubxonasi
88
qilish huquqi berilgan, ushbu cherkov haliyam G'azo shahrining o‘sha joyida
turibdi
[212]
.
Bu o‘rinda ushbu jarayonga oid keskin munozaralarga sabab bo‘lgan talqinlarga
hakamlik qilishning mavridi emas. Ammo ko‘pchilikka ma'qul bo‘lgan quyidagi natijalarni
qayd etib o‘tish o‘rinlidir. Birinchidan, 1896 yili Ser Tomas Arnoldning "
Islom
voizligi
"
[213]
kitobi chop etilganidan so‘ng ko‘pchilik xristianlarning islomni qabul
qilishi majburiy emas, aksincha, ixtiyoriy bo‘lgani tasdiqlandi. Binobarin, musulmonlar
Ispaniyasining bir zamonaviy tarixchisi "tarixchilar musulmon fotihlari xristianlarni o‘z
tarafiga og‘dirib olmagani va ta'qib qilmagani xususida yakdil fikrdalar"
[214]
, degan
edi. Ikkinchidan, 1950 yili D.S.Dennettning
"Boshqa dinga o‘tish va dastlabki
islomdagi jon solig‘i"
[215]
kitobi paydo bo‘lishi bilan tarixchilar, ko‘pchilik xalifalar
g‘ayridinlar uchun joriy etgan kamsituvchi soliqni to‘lamaslik uchungina islomni qabul
qilgan, degan eski qarashni rad etdi. Shu tariqa o‘sha soliq miqdori unchalik ko‘p
bo‘lmagani, uning aksariyat hollarda dinni qabul qilish-qilmaslikka bog‘liq emasligi
ma'lum bo‘lib qoldi. Uchinchidan, Richard Bulliet 1979 yili chop etilgan "
O'rta asrlar
davrida islomni qabul qilish"
monografiyasida musulmonchilikka o‘tish hollari
mamlakatlar zabt etilishi bilanoq sodir bo‘lib qolmagani, aksincha, uch-to‘rt asrdan so‘ng
bo‘lganini ko‘rsatib berdi. Bullietning o‘zi buni "Dinni qabul qilish asrlari"
[216]
deb
ataydi. Endi biz bu jarayonni Misr va Shimoliy Afrikadagi hududlar 9-asrning o‘rtalariga
kelib musulmon mamlakatlariga aylangani; Eron bundan oldinroq musulmon davlati
bo‘lgani; 12-asrning boshlariga kelib esa Iberiya yarim oroli aholisining kamida beshdan
to‘rt qismi musulmonchilikni qabul qilganiga so‘zsiz ishonamiz. Uchala kashfiyot ham
Levttsionning 1979 yili yozgan quyidagi xulosasini tasdiqlaydi: "harbiy bosqindan so‘ng
zudlik bilan odamlar yoppasiga islomni qabul qilmagan", biroq oradan bir asr va ko‘proq
vaqt o‘tgach bunday hol kuzatilgan
[217]
. Islomlashtirish jarayoniga oid tadqiqotlar ayni
holning keyinchalik, o‘rta asrlarda ham musulmon sulolalari zabt etgan Shimoliy
Hindiston, Anatoliya va Bolqon (yarim oroli) singari hududlarda kuzatilganini tasdiqlaydi.
Levttsion va Bulliet, qolaversa, shu sohani tadqiq qilgan boshqa kishilar garchi
xo‘jako‘rsin uchun o‘z da'volarini dinning qonuniyligi bilan asoslashga intilgan esa-da,
musulmon davlat tuzilmalari deyarli hech qachon boshqa dinga mansub kam sonli
aholini islomni qabul qilishga majburlash yo‘llarini axtarmagan. Islomni qabul qilish,
odatda, rasmiy siquvga olishi yoki haqiqiy xristianlik yoki boshqa institut - qurimlarning
taxmin etilayotgan inqirozi oqibati emas, aksincha, musulmonlar va musulmon
bo‘lmaganlar o‘rtasida kuchayib borayotgan ijtimoiy aloqalar ta'siri edi. Dastlabki
bosqinchilar qisman arab qabilalarini islom vositasida birlashtirishni istagan bo‘lsa-da,
harbiy shaharchalarda o‘zlarini begona his qilishar edi. Faqat bu harbiy shaharchalar
ulkan shaharlar darajasiga yetib, mahalliy aholi vakillarini gadoytopmas qishloqlardan
gurros-gurros jalb qila boshlaganidan so‘nggina fotihlar bilan taslim bo‘lganlar
o‘rtasidagi muloqot faollashdi. Shu tariqa islomni qabul qilish jarayoni sekin boshlandi va
asta-sekin jadallashib bordi, islomni yangi qabul qilganlarning o‘zi savodsiz omma ko‘z
o‘ngida ulgi olish mumkin bo‘lgan shaxslarga aylanib qoldi. 11-12-asrlarga kelib, islomga
o‘tish asri tugagach, uni qabul qilmagan boshqa aholi maskanlarida istiqomat qiluvchi
kishilarni islomlashtirish sustlashib qoldi, bu ishni ikkita bir-biriga o‘xshab ketadigan
ijtimoiy guruh vakillari davom ettira boshladi. Ularning birinchisi tarkibiga sayyoh
savdogarlar kirar, mijozlarining dunyodagi eng ustuvor tamaddunga mansub zotlar deb
qarashi, o‘zini tutishi va e'tiqodi ularga ulkan salobat bag‘ishlar edi. Ikkinchi guruhga
kezgindi mistik so‘fiylar va avliyolar mansub bo‘lib, ular g‘ayridinlarni mo‘‘jiza ko‘rsatishi
XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter
Do'stlaringiz bilan baham: |
