Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Foydalanilgan adabiyotlar 
 
1. U. Jumayev. O’zbekistonda arxiv ishi tarixi. - Toshkent: «TURON-IQBOL», 2016. 
- 188 b 
2. Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Qatagʼon qurbonlari 
xotirasi davlat muzeyi va hududlardagi oliy taʼlim muassasalari tuzilmasida qatagʼon 
qurbonlari xotirasi muzeylarini tashkil etish chora-tadbirlari toʼgʼrisida” Oʼzbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. Toshkent sh., 2017 yil 22 noyabr, 936-
son. 
3. “Qatagʼon qurbonlarining merosini yanada chuqur oʼrganish va ular xotirasini 
abadiylashtirishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida”gi Oʼzbekiston 
Respublikasi Prezidentining farmoyishi. Toshkent sh., 2020 yil 8 oktyabr, F-5598-son. 
4. R. Shamsutdinov. Qatag’on qurbonlari. (1937 yil 10 avgust – 5 noyabr). Ikkinchi 
kitob. T.: “Sharq”, 2007. 

---

933 
5. Axror Pardayev, Akbar Majidov. Jizzax viloyatida qatag’on qurbonlari nomlarini 
tiklash bo’yicha dastlabki tadqiqotlar. “Innovatsion rivojlanishda ijtimoiy-gumanitar 
fanlarning dolzarb masalalari”: xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari 
toʼplami (Jizzax, 2020 yil 20 noyabr, Oʼzbekiston). – Jizzax, 2020. – 602 b. 509-512 
betlar. 

---

934 
ФИО автора:
Nishanov Xurshid Yuldashaliyevich 
Pop tumanidagi 39-sonli maktab o‘qituvchisi 
Название публикации:
«KROSSVORD - MANTIQLI TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISH USULI» 
Annotatsiya
: mazkur maqola maktab o‘quvcilarini krossvordlarni yechish 
texnikasi bilan tanishtirish bosqichlari, shuningdek, krossvordning paydo bo‘lish 
tarixi hamda uning maktab o‘quvchisi bo‘lgan bolaning aqliy jarayonlarini 
rivojlanishiga ta'siri bilan tanishtiradi. 
Kalit so‘zlar
: krossvord, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, tez so‘z, o‘yin-
kulgi.
21-asrda biz hayotimizni kompyuter, mobil telefon, planshetsiz tasavvur qila 
olmaymiz. Sivilizatsiyaning barcha bu yutuqlari inson hayotini osonlashtiradi, uning 
bilim ufqlarini kengaytiradi, ta'lim va tarbiya nuqtai nazaridan muayyan istiqbollarni 
keltirib chiqaradi. Maktab yoshdagi bolalar ko‘pincha axborot kommunikatsiya 
texnologiyalarini, kompyuterni kattalarga qaraganda tezroq o‘zlashtiradilar, planshet 
va mobil telefon klaviaturasini osongina tushunadilar va boshqaradilar, bu esa ota-
onalarning cheksiz quvonchi va g‘ururiga sabab bo‘ladi. Biroq, bolalar osonlikcha 
o‘zlashtiradigan o‘yinlar ko‘pincha stereotip bo‘lib, odatda bola ularga qaram bo‘lib
qoladi va ko‘pincha qo‘rquvga sabab bo‘ladi. Ko‘plab amaliyotchi o‘qituvchilar, 
psixologlarning ta’kidlashlaricha, zamonaviy bolalar zamonaviy gadjetlar bilan 
bemalol ishlashlari, mustaqil ravishda Internetga kirishlari mumkin. Biroq ularning 
aqliy jarayonlari ko‘pincha oqsaydi: xotira, nutq, fikrlashning rivoj,anishi susayadi. 
Zamonaviy dunyoda o‘qituvchining asosiy vazifasi bolalarga nafaqat kerakli 
bilimlarni berish, balki ularda turli manbalardan bilim olish va uni amalda qo‘llash 
qobiliyatini shakllantirishdir. Buning uchun ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilish 
faolligini rag‘batlantiradigan o‘qitishning texnologiyalari, usullari, shakllari va 
usullarini qo‘llash zarur. 
Krossvord o‘yin texnikasi sifatida katta rivojlantirish salohiyatiga ega. 
Krossvord nafaqat bilim faolligini rag‘batlantiradi, balki o‘quvchilarning 
dunyoqarashini kengaytiradi, mantiqiy fikrlashni, xotirani, ijodkorlikni 
rivojlantirishga yordam beradi, savodxonlikni oshiradi, shuningdek, o‘rganish 
jarayonida aqliy salomatlikni saqlash funksiyasini bajaradi. Maktab yoshidagi bolalar 
jumboqlarni yechishda, obyektlarning tasvirlarini vositachilik qilishda muammolarga 
duch kelishadi, ya'ni mantiqiy fikrlashda qiynalishadi. Hech shubha yo‘qki, o‘quv 

---

935 
o‘yinlari bolaning so‘z boyligini boyitishga yordam beradi, ularning ijodiy 
salohiyatini faollashtiradi. Sinfda o‘qituvchilar tomonidan ishlatiladigan turli xil 
o‘yinlar, metodologiya va faoliyat amaliyoti maktab yoshidagi bolaning aqliy 
rivojlanishi va olamni o‘rganishiga yordam beradi.
Hozirda ta'lim muassasalari o‘qituvchilari amaliyotiga krossvord kabi 
qiziqarli va rivojlanayotgan o‘yinni joriy etish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda 
krossvord tarixiga murojaat qilsak. Birinchi krossvord yuz yilcha oldin paydo 
bo‘lgan. Uning yaratuvchisi janubiy afrikalik Viktor Orvil tufayli jazo muddatini 
o‘tayotib, kameraning asfaltlangan pollari oddiy hujayralar to‘riga o‘xshab 
ko‘rinishini payqadi. U har bir harf alohida katakchaga sig‘ishi uchun so‘zlarni ixtiro 
qila boshladi va keyin uning aqliga bir fikr keldi: so‘zlarni tanlash mumkin bo‘lsa,
ular kesishgan joyda harflar mos keladi. Orvil o‘z kashfiyotini "Kvadratda oldinga va 
orqaga" o‘yini deb atadi.
Krossvord tarjimada "tezkor so‘z" - fikrlash jarayonlarini faollashtirish 
vositasi sifatida ishlatiladigan o‘yin-kulgi degan ma'noni anglatadi. U ta’limning 
barcha bosqichlaridagi o‘qituvchilar faoliyatida o‘zining munosib qo‘llanilishini 
topdi. Turli adabiyotlarni o‘rganish, shuningdek, muallimlar bilan suhbatlar 
o‘tkazish va maktab bolalariga tashxis qo‘yish natijasida mutaxassislar bolalar 
ko‘pincha krossvordni yechishda qiynaladi degan xulosaga keldilar. O‘z navbatida, 
o‘qituvchilar bolalar bilan ishlashning ushbu shaklini juda qiziqarli deb bilishadi, 
lekin ular darsda kamdan-kam hollarda krossvord ko‘rinishidagi boshqotirmalardan 
foydalanadilar. Chunki ular har doim ham krossvordni taqdim etish usulini yaxshi 
bilishmaydi, bu borada kerakli adabiyotlar deyarli yo‘q. Mustaqil tarzda krossvord 
tayyorlash o‘qituvchidan ko‘p vaqt va mahorat talab qiladi. Ammo mohirona taqdim 
etilgan krossvord, rang-barang va to‘g‘ri ishlab chiqilgan bo‘lsa, maktab bolalarida 
chinakam qiziqish uyg‘otadi. Har bir bola, krossvordni yechayotganda, xuddi 
tadqiqotchiga aylanadi, u harakat qilishi, ongini chalg‘itishi, shu bilan olingan bilim 
va tajribani faollashtirishi, diqqatini jamlay olishi, mulohaza yuritishi kerak bo‘ladi.
Krossvordlar xotirani rivojlantirishga to‘liq hissa qo‘shadi, aql-zakovatni, 
tahlil qilish, taqqoslash, mantiqiy fikrlash, diqqatni jamlash, maqsadlarga erishishda 
qat'iyatlilik qobiliyatini rivojlantiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, maktabda 
krossvorddan foydalangan holda ishlash, agar bolalar alifboning maktabgacha 
pedagogika harflari bo‘yicha ma'lum bilimga ega bo‘lsa va nutqning tovush 
madaniyati yetarlicha yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa, amalga oshirilishi mumkin.
Bolalarni krossvord yechishga qanday o‘rgatish mumkin? Bu boradagi 
ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.

---

936 
Shunday qilib, birinchi bosqichda bolalarga ko‘rib chiqish uchun rangli 
maxsus krossvordlar taklif etiladi, o‘qituvchi maktab yoshdagi bolalarning 
e’tiborini tasvirlangan obyektlarga qaratadi, ularni nomlashni va bu nomlarni tegishli 
katakchalarga kiritishni taklif qiladi.Bolalar asosiy qoidalarni tushunishlari kerak: 
krossvord yechishni unda kodlangan istalgan so‘zdan boshlashi mumkin, har bir 
katak faqat bitta harf uchun mo‘ljallangan, so‘z raqam joylashgan katakdan 
boshlanib, to‘q rangdagi katakcha yoki krossvordning cheti bilan tugaydi. Ushbu 
bosqichda bolalarda bo‘lajak mashg‘ulotlarga katta qiziqish uyg‘otish, shuningdek, 
hamkorlik muhitini o‘rnatish uchun o‘qituvchidan materialning hissiy taqdimoti talab 
qilinadi.
Ikkinchi bosqichda o‘qituvchi oldindan olingan ma'lumotlarni xotirada 
ko‘paytirish va uni mustahkamlash uchun tayyorlab qo‘yilgan krossvordlar bilan 
ishlashi kerak. Ushbu bosqichda ishni tashkil qilish har xil bo‘lishi mumkin: 
frontal, masalan, o‘rganilalayotgan mavzuga qiziqishni shakllantirish uchun;
o‘rganilgan materialni, olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida kichik 
guruhlar bo‘yicha (tanlov tamoyili bo‘yicha);
individual, masalan: topishmoqlarni yechish va krossvord kataklariga alohida 
so‘zlarni kiritish.
Uchinchi bosqichda maktab yoshdagi bolalar atrof dunyo haqida yetarli bilim 
va g‘oyalarga ega bo‘lib, mustaqil ravishda elementar krossvordlar tuzishni 
o‘rganadilar. Agar oldingi bosqichlarda bolalar faqat xotirasida olingan 
ma’lumotlarni qayta ishlab chiqargan bo‘lsalar, bu bilimlarni mustahkamlashning 
samarali usuli bo‘lgan bo‘lsa, endi u faoliyatning boshqa samarali darajasiga o‘tadi, 
bu nafaqat takroriy tahlilni, balki o‘yin bayonini ham talab qiladi.
Bolalar bilan ishlashda krossvordlardan foydalanish bo‘yicha oldingi 
ishlarning natijalarini birlashtirish uchun o‘qituvchi uchun maktab yoshdagi 
bolalarda mustaqillik namoyon bo‘lishini targ‘ib qilish, ularning tashabbuskorligi, 
ijodkorligini rag‘batlantirish muhimdir. 
Список литературы: 
1.
https://school-science.ru/5/4/35265
2.
Надежда Николаевна Доннер. «Использование кроссворда в 
учебном процессе» (https://www.1urok.ru/categories/10/articles/23217) 

---

937 
3.
Новейший справочник по решению кроссвордов, И.Комарова,
ISBN: 5-7905-0311-Х, Издательство: Рипол Классик, 2002 
4.
Кроссворды, сканворды, ребусы, шарады, загадки, головоломки, Олег 
Китынский, ISBN: 978-5-9910-2356-6, Издательство: Книжный клуб 
"Клуб семейного досуга". Харьков, 2013

---

938