mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish

Texnopolis – bu yaxshi rivojlangan xizmat ko‘rsatish infratuzilmasiga ega bo‘lgan va geografik jihatdan alohida shaharda joylashgan ilmiy-ishlab chiqarish kompleksidir. Bunday holda, ushbu hudud iqtisodiyotida texnopolis muhim o‘rin tutadi. Texnopolislar ko‘pincha noldan yaratiladi.
Ilmiy mintaqa – rivojlangan ilmiy va sanoat kompleksiga ega bo‘lgan ulkan hudud. Ilmiy mintaqa texnopoliyaning o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi, ammo miqyosi farq qiladi, bu bitta shaharning emas, balki butun aglomeratsiyaning (yig‘ish), tumanning yoki tumanning iqtisodiyotiga ta’sir qiladi.
Texnopark – innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun hududiy, ilmiy, texnologik va texnik resurslar bazasidir.

19 – MAVZU: MAMLAKAT INNOVATSIYA FAOLIYATINI BAHOLASH

Rejа:

1. 
   Mamlakat innovatsiya faoliyatini baholashning xorij tajribasi
   
2. 
   Yevropa innovatsion tablosi (European Innovation Scoreboard), Texnologik yutuqlar indeksi (Technology Achievement Index), Innovatsion salohiyat indeksi (Innovation Capacity Index); Boston konsalting guruhining umumjahon innovatsion indeksi (GII BCG), INSEAD Umumjahon innovatsion indeksi (GII INSEAD), Innovatsiyalarning global omili (Global Innovation Quotient).
   

1. Mamlakat innovatsiya faoliyatini baholashning xorij tajribasi

Mamlakatning (mintaqaning) raqobatdoshligi va iqtisodiy rivojlanishida innovatsiyalarning ulkan ahamiyatini anglash tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Demografik inqiroz (aholining qisqarishi) va tarkibiy islohotlarni yakunlash tendensiyasiga duch kelgan rivojlangan davlatlar o‘nlab yillar oldin innovatsion salohiyatni rivojlantirishning jadal rivojlanish darajasi qanchalik zarurligini anglab yetdilar, bu esa samaradorlikni tezroq o‘sishiga va iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan o‘sishiga imkon beradi. Yangi texnologiyalar va jarayonlardan foydalanish samaradorlikni oshiradi va harajatlarning pasayishiga olib keladi, yangi biznes modeli va tashkiliy tuzilmalarning joriy etilishi kompaniya ishining yaxshilanishiga, qarorlarni qabul qilish va axborotni qayta ishlash tezligining oshishiga va iste’molchilarning ehtiyojlarini yaxshiroq qondirishga olib keladi.
Innovatsion faoliyat bizga resurslar yetishmasligi, iqlim va geografik xususiyatlar sharoitida ham raqobatbardoshlikning yuqori darajasini va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlashga imkon beradi, bunga yaqqol misol Yaponiya iqtisodiyotdir, uning iqtisodiy salohiyati ko‘p jihatdan innovatsiyalarni faol rivojlantirish va joriy etish bilan bog‘liqdir. Innovatsion rivojlanishning ahamiyatini inobatga olgan holda, chet ellik mutaxassislar uzoq vaqtdan beri innovatsion jarayonlarni o‘rganmoqda, ularning rivojlanishi va mamlakat, mintaqa, korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini baholab kelmoqdalar.
Hozirgi vaqtda Yevropa mamlakatlari mamlakatlar va mintaqalarning innovatsion rivojlanish darajasini baholashning turli usullarini ishlab chiqish va
amaliy qo‘llash borasida katta tajribaga ega. Hududlarning innovatsion faoliyati reytingi doirasida ko‘rib chiqiladigan mezonlar innovatsion rivojlanishning asosiy segmentlariga mos keladigan uchta asosiy guruhga bo‘lingan:

1. 
   Innovatsion mahsulotlarning chiqarilishi – 2 ta indikator;
   
2. 
   Innovatsion kompaniyalar faoliyati – 3 ta indikator;
   
3. 
   Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish – 2 ta indikator.
   

Plyus 1 ko‘rsatkichi – "umumiy innovatsion indeks" hisoblanadi, jami 8 ko‘rsatkich.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: iqtisodiy samaralar va innovatsion kompaniyalar. Ikkinchi guruhga: kompaniyalarning investitsiyalash darajasi, tadbirkorlik, ishlab chiqarish hajmi. Uchinchi guruhga esa, moliyaviy yordam va inson resurslari kiradi.
7 ta innovatsion indikatorlarning har biridan o‘rtacha ko‘rsatkich hisoblab chiqiladi va ularning barchasi yagona integratsiya qilingan innovatsion indeksga qo‘shiladi. O‘z navbatida har uch guruhdan o‘rtacha ko‘rsatkich olinadi va ular o‘rtacha qo‘shilgan indeksni hisoblash uchun qo‘shiladi. Bu ko‘rsatkichlarning barchasi qo‘shilib boriladi, natijada umumiy innovatsion ko‘rsatkich olinadi. 8 bosqichli indeks yaratish yo‘lida:

1. 
   – qadam. Axborotni o‘zgartirish;
   
2. 
   – qadam. Tomonlar samaradorligini aniqlash; 3 – qadam. Asosiy davrni tanlash;
   

4. 
   – qadam. Ma’lumotlarni saralash;
   
5. 
   – qadam. Ma’lumotni ekstrapolyatsiya qilish;
   
6. 
   – qadam. Maksimal va minimal ko‘rsatkichni aniqlash;
   
7. 
   – qadam. Ko‘rsatkichlar quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: minimal ko‘rsatkich umumiy ko‘rsatkichdan chiqariladi, so‘ng maksimal va minimal ko‘rsatkich o‘rtasidagi farqga bo‘linadi;
   
8. 
   – qadam. Umumiy innovatsion ko‘rsatkichlarni hisoblash. Har bir yil uchun va har bir innovatsion ko‘rsatkich uchun (inson resurslari, moliyalashtirish, innovatsion kompaniyalarga investitsiyalar, tadbirkorlik, ishlab chiqarish hajmi,
   

innovatsion kompaniyalar, iqtisodiy samaralar) umumiy innovatsion ko‘rsatkich hisoblanadi. Har bir yil va har bir indikatorlar guruhi bo‘yicha guruhning umumiy innovatsion ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Umumiy innovatsion indeks mamlakat innovatsion faoliyatining o‘rtacha ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqish imkoniyatini beradi. Ushbu indeks hisoblash uchun tuzilgan paytda mavjud bo‘lgan eng mos Yevrostat va boshqa xalqaro manbalardan foydalangan holda hisoblanadi. Mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro solishtirish imkoniyatini yaratish uchun xalqaro resurslardan faol foydalanilmoqda. Ko‘rsatkichlar bo‘yicha mamlakatlar quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkin:

1. 
   Innovatsion faoliyat liderlari
   
2. 
   Yetib oluvchilar
   
3. 
   Mo‘’tadil novatorlar
   
4. 
   Orqada qolayotganlar
   

Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu indikator tizimlariga asoslangan ushbu usullar asosan rivojlangan mamlakatlarning innovatsion salohiyatini baholashga qaratilgan, shuning uchun ular rivojlanayotgan bozorlarga xos bo‘lgan bir qator omillarni hisobga olmaydilar. Shu bilan birga, iqtisodiyoti tez rivojlanayotgan mamlakatlardagi vaziyatni tahlil qilish bo‘yicha ba’zi xulosalar chiqarildi. Tez rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlanayotgan bozorlarga innovatsion investitsiyalar kiritishda rivojlangan mamlakatlardan ustun turadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Osiyoning rivojlanayotgan bozorlari, asosan Xitoy sharofati bilan, Yevropa va Yaponiyadan ko‘ra ko‘proq tadqiqot va rivojlanish uchun sarmoya kiritmoqda.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan mamlakatlarda ekspertlarning fikriga ko‘ra, u yoki bu darajada innovatsiyalarni joriy etishga to‘sqinlik qiladigan bir qator muammolar yuzaga keladi.
Ekspertlarning 40 foizga yaqini rivojlanayotgan mamlakatlarda intellektual mulkni himoya qilish bo‘yicha tegishli qonunchilik yo‘qligini ta’kidladilar, 20 foizi esa fan, texnologiya va amaliy fanlarni rivojlantirish bo‘yicha samarali tizim va siyosatning yo‘qligi ushbu holatlarga kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini
ta’kidladilar, 15 foizi esa emigratsiya siyosati, 28 foiz yuqori soliq stavkalari bilan bog‘liq jiddiy muammolarni qayd etdilar.
2007 yildan beri Kornell universiteti konsorsiumi (AQSH), INSEAD Biznes maktabi (Fransiya) va Butunjahon intellektual mulk tashkiloti global innovatsion indeksni tuzmoqda. GII-2019 129 mamlakat uchun yettita guruhga birlashtirilgan 80 ko‘rsatkichlar asosida shakllantirilgan. Yakuniy reyting ikkita kichik indekslarning o‘rtacha qiymati sifatida hisoblanadi – innovatsion resurslar (institutlar, inson kapitali va fan, infratuzilma, ichki bozor va biznesni rivojlantirish) va innovatsiya natijalari (texnologik va bilim iqtisodiyotining rivojlanishi, ijodiy faoliyatning rivojlanishi). Innovatsiyalar samaradorligi koeffitsiyenti ikkita kichik indekslarning nisbati sifatida aniqlanadi, bunda berilgan innovatsion potensial bilan innovatsion faoliyatning jamlangan samaradorligi aks etadi.
Ushbu reytingda ro‘yxatning birinchi o‘rinini Shveysariya egallagan, undan keyin Shvesiya, AQSH, Niderlandiya va Buyuk Britaniya yetakchilik qilgan. Mazkur reyting bilan tanishgan har qanday yurtdoshimiz va xorijdagi vatandoshlarimizda yaqin qo‘shnilarimiz Qozog‘iston (79-o‘rin), Qirg‘iziston (90-o‘rin) va Tojikiston (100-o‘rin) bu ro‘yxatda bo‘la turib, nima uchun O‘zbekiston chetda qolgan, degan asosli savol paydo bo‘lishi tabiiy.
Qayd etish joizki, to‘liq shaffoflikni ta’minlash maqsadida mamlakatlarning GII reytingi ro‘yxatiga kiritilishi uchun zarur bo‘lgan statistik va boshqa ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ro‘yxatdagi davlatlarning o‘zidan olinmaydi. Ma’lumotlar Jahon Intellektual Mulk Tashkiloti (WIPO), Xalqaro Energiya Tashkiloti (IEA), Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (UNESCO), Birlashgan Millatlar Sanoatni Rivojlantirish Tashkiloti (UNIDO), Xalqaro Savdo Tashkiloti (WTO) kabi xalqaro tashkilotlar va Xalqaro Standartlashtirish Tashkiloti (ISO), HIS Markit, Bureau van Dijk, ZOOkNIC Inx, Thomson Reuter va Wikimedia Foundation kabi tashkilotlarning ma’lumotlari asosida jamlanadi.
Bu yil o‘n ikkinchi marta e’lon qilingan GII solishtirma tahlilning global vositasi bo‘lib, innovatsion sohada davlat siyosatini yurgizayotgan shaxslar va
idoralarga iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning bosh omillaridan biri sifatida innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish mexanizmlarni aniqlashga va baholashga ko‘mak beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, GII 80 ta parametr (indikator) asosida baholanadi, jumladan, masalan, ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini investitsiyalash darajasi, patentlar va tovar belgilarini ro‘yxatdan o‘tkazishga xalqaro arizalar sonidan boshlab, yanada zamonaviy ko‘rsatkichlargacha, masalan, yaratilgan mobil ilovalar soni va yuqori texnologiyali mahsulotlarning eksport darajasigacha inobatga olinadi.

2.