Esda saqlash va qayta esga tushirish Xotira ≪ombori≫ ixtiyoriy va ixtiyorsiz eslab qolish zaxirasi bilan
mudom toMib boradi. Keyinchalik ana shu materiallar esda saqlanib
qoladi. Esda saqlanib qolgan ma’lumotlar ma’lum darajada o‘zgarishga
uchraydi. Ko'pgina obyektlar va voqealar esa uzoq vaqt va hatto,
umr bo'yi xotirada qoladi. Aytib o ‘tganimizdek, eslab qolish unutish
bilan uzviy bogMiqdir. Axborotlarning esdan ko'tarilishi ma’lum
darajada foydalidir, chunki u xotirani keraksiz ma’lumotlardan xalos
etadi. Aytaylik, kishi o‘z majburiyatlarini unutib yuborsa, bu shubhasiz,
uning ishga boMgan munosabatini bildiradi. Ayni vaqtda ruhan sogMom
kishi muhim va unga yoqadigan voqyea haqida xabar olib, uni unutib
yuborishini tasawur etish qiyin, albatta. Xuddi shu sababga ko‘ra
bizni qiziqtirgan odamlaming ismi-sharifi osongina esda qoladi,
qiziqish boMmagan taqdirda bu ismlarni eslab qolish juda qiyindir.
Qayta esga tushirish asosida miyada saqlanib qolgan xotira izlarining
faollashuvi yotadi. SogMom odamda konkret sharoitda unga zarur
bo‘lgan axborot yodda tiklanadi. qolgan ma’lumotlar xotira zaxirasida
to'planib yotadi va zarur paytda qayta tiklanadi. Yaxshi eslab qolingan
ma’Iumotlar yodda tez tiklanadi. Qayta esga tushirish organizmning
umumiy holatiga va insonning ruhiy salomatligiga ham bog‘liq.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz eslab qolish kabi esga tushirishning ham
ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari farq qilinadi. Ixtiyoriy esga tushirish
insonning ish faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Ixtiyoriy esga
tushirish insonning irodasiga, fikrlash qobiliyatiga va ruhiy salomatligiga
ko‘p bog‘liq. Ixtiyorsiz esga tushirish insonning xohishiga bog‘liq
bo‘lmagan holda xotirada qolgan izlarning qayta tiklanishidir.
Endi unutish mexanizmlari bilan tanishib chiqamiz. Unutish xotira
jarayonlari bilan bog‘langan bo‘ladi. Odam nega unutadi? ≪Unutish≫
atamasi ilmiy atama hisoblanmaydi, chunki bu so‘z axborot xotiradan
o‘chgan degan ma’noni beradi. Axborot xotirada awalgidek
saqlanishi mumkin, uni odam bir qator sabablarga ko‘ra eslay olmaydi.
Shu bois ≪unutish≫ atamasi psixologiyada ikkita hodisani anglatadi:
axborotning xotiradan o'chishi va xotiradan axborotni topa bilmaslik.
Masalan, vrach biron-bir dorini bir necha yil mobaynida bemorlarga
tavsiya qilib keldi va bu dorining dozasi unga yod bo'lib qolgan. Endi
vrach bu dorining o‘rniga boshqa bir yangi dorini tavsiya qilib boshladi
va buning oqibatida awalgi dorining dozasini unutib yubordi. Xotirada
yangi axborot go‘yoki eski axborotdan ≪bo'shab≫ qolgan joyni egalladi.
Bu unutishning birinchi sababi. Bu axborot yana qayta tiklanishi
mumkin, masalan, meditatsiya va trans holatlarida.
Hozirgi kunda olimlar bolalarda uzoq muddatli xotira qaysi
yoshdan boshlab ishlay boshlashini aniq aytib berishga qiynaladilar.
Faraz qilinishicha, bu jarayon 2-2,5 yoshdan boshlanadi. Bu
yoshgacha bo‘lgan hamma narsalar xotiradan o‘char ekan yoki
umuman soxta xotiralarda saqlanar ekan.
Xotira jarayonida fikrlash bevosita ishtirok etadi. Vrach bemorni
tekshira turib uning shikoyatlarini eshitadi, kasallik anamnezini yig‘adi.
Kasallikning xos belgilarini aniqlashda adashib qolmaslik uchun awal
ko‘rgan kasalliklari bilan fikran solishtiradi. Bu holat vrachga kasallikning
asl mohiyatini topib olishda yordam beradi. Vrach bemorga
yordamchi savollar berib, kasallik to‘g‘risida o'ziga zarur m a’lumot -
larni yig‘ib oladi. Chunki vrachning fikri to‘g‘ri diagnozni aniqlashga
qaratilgan bo‘ladi. Vrach bemorning kasali haqida ma’lumot to‘plagan
sayin ko‘p ziddiyatlarga duch kelishi mumkin. Uning miyasida turli
diagnozlar paydo bo‘ladi va nihoyat ularning bittasida to'xtaladi.
Biz bu misol bilan xotira jarayoni qanday qilib fikrlash jarayoni
www.ziyouz.com kutubxonasi
bilan chambaras bog‘Ianib ketganligini ko‘rsatdik. Bu holat ma’lumotlarni
eslab qolishda va esga tushirishda muhim ahamiyatga ega.
