Mavzu №3: Boshqaruvchi rahbar shaxsiga qoʼyiladigan talablar. Boshqaruvchi rahbar shaxsi va lider tushunchasi. Reja

3.3.Rahbar uchun muloqot turlari va ijtimoiy holatlarni boshqarish. 

Rahbar uchun muloqot turlari va ijtimoiy holatlarni boshqarish muhim ahamiyatga ega. 

Shaxslararo munosabat negizida muloqot yotishi, muomala psixologiyasida mustahkam oʼrin 

egallaydi. Xuddi shu boisdan uning turlari oʼziga xos xususiyatlari toʼgʼrisida maʼlumotlar bilan 

rahbar kadrni tanishtirishi muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda axborotl

ar toʼgʼri va teskari 

koʼrinishlarga ajratiladi, muayyan tavsifi, tasnifi xususiyati, sifati mavjudligi taʼkidlab oʼtiladi. 

Toʼgʼri axborotlar quyidagi xususiyatlari bilan boshqa turlardan ajralib turadi: chunonchi, 

shakllari, miqdori, sifati jadalligi uzatuvchanligi, oshkorligi chehraning emotsional vositalar 

bilan uygʼunligi kabilar. Teskar axborot oʼziga xos xususiyatlarga ega: rasmiy, norasmiy, vosita 

va kanallar ijrochining teskari axboroti rahbarning toʼgʼri informatsiyasiga aylanishi, tarixiyligi, 

ja

moa fikri, mulohazasi kayfiyati, faolligi, sustligi aks taʼsiri va boshqalar. 

“Rahbar - ijrochilar”, “ijrochilar - rahbar” muloqotlarning psixologik muammolari mavjud 

boʼlib, ular muayyan tarkiblar, vositalar, tuzilmalar majmuasidan iborat. 

Boshkaruv psixologiyasida raxbarlik va raxbarning psixologik muammolari mavjud bulib, ularni 

muayyan turkumlarga ajratgan xolda xal kilish mumkindir. Kuyida ana shu muammolarning 

moxiyatini yoritishga va maʼlum guruxlarga ajratishga xarakat kilamiz va ularni xar kaysisining 

uziga xos xususiyatlarini taxlil kilishga intilamiz: 

Raxbar faoliyatining psixologik xususiyatlari: boshkaruv lavozimlarining psixologik tavsifi; 

inson psixikasiga lavozim takozo kiluvchi talablar, raxbarning shaxsiy fazilatlari, sifatlari va 

xislatlari, urinbosarlar shaxsini va faoliyatini baxolash, urinbosarlarni lavozimga joylashtirish va 

ularga xomiylik kilish, mexnat faoliyatini ilmiy jixatdan tashkil kilish va boshkarish. 

Raxbarlik kiluvchining jamoadagi faoliyati: raxbarlik kiluvchi jamoa aʼzolarini 

shaxodatlantirish, jamoa aʼzolari urtasida psixofiziologik moslikni taʼminlash, peshkadamlarga 

kuyiladigan psixologik talablar va ularning mazmuni, moxiyati. 

Yordamchi boshkaruv apparati: yordamchi apparatga nisbatan kuyiladigan psixologik talablar va 

ularning psixologik foydalanish, boshkaruvning avtomat sistemasi va inson. 

 

---

Boshkaruv faoliyatining psixologik taxlili: raxbarlikning umumiy funktsiyalari, axl, jips, ishchan 

ijtimoiy ruxiy jamoani yaratish, 

mexnat faoliyati va boshkaruv jarayonini okilona tashkil kilish tizimini ishlab chikarish va uni 

amaliyotga joriy etish, jamoaning ijtimoiy va iktisodiy tarkkkiyotning istikbolini aniklash va 

rejalashtirish, shaxsni maksad kuzlash jarayonidagi motivatsiyasiga, ustanovkasiga oid jabxalar 

va emotsional-ir

odaviy omillarning roliga eʼtibor berish. 

Boshkaruvning psixologik xususiyatlari: ijtimoiy ishlab chikarish tashkilotining raxbariyati bilan 

texnik, texnologik sistemalar maʼmuriyatining alokasi, faoliyatning noalgaritmik ijodiy 

xususiyati va uning tavsifi. 

Raxbarlikning tadkikiy imkoniyati: jamoa tuzilishining uziga xos xususiyatlarini aniklash, uning 

funktsional, guruxiy ichki tuzilishini tarkiblarga ajratish, jamoada psixologik muxitni vujudga 

keltirish jarayonlari va tuzilishidagi uzgarishning tabiiy shakllanish konuniyatlarini ochish. 

Boshkaruv psixologiyasining muxandislik jabxalari: 

АBT ni joriy kilishning psixologik 

asoratlari, Karor kabul kilish, muammoli vaziyatni xal etish, yuzaga kelgan xolatlarni okilona 

baxolash, ularning moxiyatini tushunish imkoniyatining yanada ortishi.Ish shakli va uslubidan 

kelib chikkan xolda mexnat faoliyatining boshkaruvi buyicha uslubiy tavsiyalar va kursatmalar 

berish. 

Boshkaruvning pedagogik-psixologik muammolari: raxbar kadrlarni tanlash, ularni tarbiyalash 

va lavozimlarga joylashtirish, psixologik jixatdan tanlash buyicha kadrlarni maxsus metodlar va 

metodikalar bilan kurollantirish. Raxbar lavozimiga tayyorlanuvchi shaxslar, dastavval ularning 

oldilariga kuyiladigan talablar bilan tanishishi va uzidagi mukammallik, zaifliklari yuzasidan 

katʼiy karorga kelishi lozim. Bu muloxazalarning barchasi kasbga va lavozimga kishilarning 

kanchalik mutanosib xamda mos ekanligini aniklashga xizmat kiladi, kadrlar konunsizligining 

oldini olishga zarur shart-sharoitlar yaratadi, sub

ʼektiv kechinmalar baxolashning obʼektivlik 

darajasini oshiradi. 

Bilishga va bilish jarayoniga alokador talablar kuyidagilardan iborat: dikkat xususiyatlarining 

egallanganlik darajasi, sensomotor xarakatlarining mavjudlik kursatkichi, sezgi va idrokning 

yuksak darajasiga erishganlik, tasavvur obrazlari va ijodiy xayolga moyillik, xotiraning 

mustaxkamligi, barkarorligi, puxtaligi va kulamining kengligi, mantikiyligi, tezkorligi va 

mazmundorligi, nutk, nutk faoliyati va nutk kobiliyatining kursatkichi, fikrlash muloxaza 

yuritish faoliyatining sermazmunligi, samaradorligi, teranligi, ijodiyligi, topkirligi, 

nostandartligi. Raxbarlik faoliyati va raxbar shaxsi uchun irodaviy sifatlar juda muxim 

axamiyatga ega, uni boshkarish esa psixologik tusiklar, vaziyatlar, nizoli xolatlarni yengish 

manbai bulib xisoblanadi. 

Raxbar kadrning nufuzi barkaror iroda subʼekti ekanligini xar kaysi xarakat va faoliyatida 

namoyish kilishda uz ifodasini topadi, uni komillikka yunaltirishga imkon yaratadi. Shaxslararo 

munosabatda ilik tuyguni vujudga keltiradi, insonni inson tomonidan tugri idrok kilishga sharoit 

tugdiradi, individual uslubni shakllantiradi, obru-

eʼtibor maʼnaviy boylik bulishdan tashkari 

ishlab chikarish samaradorligining omili, ilik psixologik muxitning mexanizmi xisoblanadi. 

 

---

Shaxsning irodasiga kuyidagi talablar kuyiladi: irodaviy kuch-kuvvatning mujassamlashuvi, 

boshkaruv faoliyatining mashakkatlari, zaxmatlari, maksadga intilishi va sobitkadamlilik, 

tashabbus, mustakillik, ijodiylik, sabotlilik, katʼiylik, printsipiallik, vazminlik, esankiramaslik, 

uzini kulga ola bilishlik, intizomlilik, uzini uzi uddalash, uziga uzi buyruk berish, uz kuchiga 

ishonch, uzini safarbar kila olishlik va boshkalar. 

Maʼlumki, boshkaruv jarayoni uchun ijrochilarning psixologik xususiyatlari va ularning uziga 

xosligi muxim axamiyatga ega. Xuddi shu boisdan jamoa, gurux va ularning aʼzolari yuzasidan 

muayyan darajadagi psixologik maʼlumotlilik, faoliyat va muomalani tashkil kilish, uyushtirish, 

mulokotga kirishish, vokelikka tortilganlik mas

allarini eʼtiborga olish boshkaruv jarayonini 

maksadga muvofik amalga oshirishni taʼminlaydi. Ishchilar, xodimlar, dexkonlar, xullas 

ijrochilarning psixologik masalalari kuyidagilardan iborat bulib, mexnatkashlar fazilatlarining 

ijtimoiy psixologik umumiy xususiyatlari va ijtimoiy guruxlarning uziga xosligi, sinfiy, kasbiy 

xususiyatlari, u yoki bu norasmiy omaviy tizimga taalukliligi kabi ruxiy umumiylik, uygunlik, 

bogliklik, mutanosiblik, moslik, eʼtikod, ishonch va unga tortilganlikni uzida aks ettiriladi: 

umuminsoniy,  

umumbashariy onglilik,boshkaruv faoliyatida katnashish imkoniyati,sobitkadamlilik va uning 

uziga xosligi namunasi, 

ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, xobbi, 

ma

ʼlum sinfga alokadorligi va undan gururlanish, 

goyaviy 

– siyosiy eʼtikodi, ishonchi va iymoni, 

jinsi, yoshi, kamolot darajasi, akl kursatkichi, balogat boskichi, 

siyosiy partiyaga, ijtimoiy ittifokka, ommaviy xarakatlarga aʼzoligi va boshkalar. Raxbar uchun 

mulokot turlari va ijtimoiy xolatlarni boshkarish muxim axamiyatga ega. Shaxslararo munosabat 

negizida mulokot yotishi, muomala psixologiyasida muxim urin egallaydi, xuddi shu boisdan 

uning turlari, uziga xos xususiyatlari tugrisida maʼlumotlar bilan raxbar kadrni tanishtirish 

muxim axamiyat kasb etadi. Odatda axborotlar tugri va teskari kurinishlarga ajratiladi, muayyan 

tavsifi, tasnifi, xususiyati, sifati mavjudligi taʼkidlab utiladi. 

Rahbarlik, psixologik savodxonlik har qaysisi alohida xususiyat, vaziyat, holat, ziddiyat, shaxs 

qarshiligi, munosabat, muammo va yechimga oqilona va omilkorlik bilan individual yoki 

differentsial yondashishni amaliyotga tatbiq etishga keng koʼlamli imkoniyat, puxta shart–sharoit 

shaxsiy uslub vujudga kelishiga negiz yaratadi. Binobarin rahbar xodimlarning individual 

tipologik xususiyatlari boʼyicha psixologik bilimlar bilan qanoat hosil qilmasdan, balki ijtimoiy 

psixologik holatlar, qonuniyatlar, hodisalar rivoji, ularni keltirib chiqaruvchi omillar 

harakatlanuvchi mexanizmlar ijtimoiy muammolarning yechimi jarayonda qatʼiy qabul qilish va 

uni baj

arilishi bosqichlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlar bilan qoʼllanilishi lozim. Аks holda jamoa 

guruh singari mikrotuzilmalarni boshqarishda psixologik muhitni barqarorlashtirida shaxslararo 

munosabatlarni toʼgʼri tashkil qilishda ishlab chiqarishni yoʼlga qoʼyishda odamlar oʼrtasida 

oʼzaro taʼsir, taʼsirlanish, taassurot oʼzaro tushunish hamdardlik kabi murakkab 

kechinmalarkuchi davomiyligini anglab yetishda nuqson va kamchiliklarga yoʼl qoʼyiladi. 

 

---

Boshqaruv etikasi va rahbar fazilatlari.Fazilat 

– bu ijobiy xislat yaxshi sifat yoki 

xususiyatdir.Kishilarda fazilatlarining turlicha boʼlishi hamda xulq – atvorlar insonning badanini 

aylanib yuradigan suyuq moddalariga koʼp jihatdan bogʼliq ekanligi tajribada 

kuzatilgan.Qadimgi tibbiyotning yirik namoyondasi Gippokratning inson badanida qon asosiy 

oʼrinni ishgʼol etsa bunday odam harakatchan yengil boʼladi, taassurotlarning almashinishiga tez 

koʼnikib keta qoladi, oʼz atrofida sodir boʼladigan voqealarga darhol va ishtiyoq bilan aralashadi 

degan fikri bejiz emas. Mana shu kishilarni Gippokrot sangviniklar deb atagan. Bu lotincha 

“sangvinik” yaʼni “qon” degan soʼzdan kelib chiqqan. Sangviniklar tuygʼu xususiyatlari bilan 

ajralib turadi. 

Ular: Yangi kishilar bilan tez til topishadigan; Bir ish turidan ikkinchi ish turiga tezda 

koʼnikadigan; Bir turda bajaradigan ishlarni yoqtirmaydigan; Yangi sharoitga osonlik bilan 

oʼrganadigan; Xushchaqchaq; Harakatlari shiddatli; Nutqi tez; Kelajakka ishonch bilan 

qaraydigan; Soʼzini aniq va maʼnoli qilib imo – ishoralar bilan gapiradigan kishilardir. 

Obʼekt: Rahbarning jamoaga nisbatan madaniyatliligi, xalqparvarligi, yaʼni; Kishilarga eʼtibor va 

hurmat; 

• 

Kishilarga xayrixox va iltifotli boʼlish; 

• 

Olijanoblik va begʼarazlik, xolislik; 

• 

Kishilarning qadr 

– qimmatiga yetish kabilar; 

• 

Fuqarolik va kasbiy burchini bajarish; 

• 

Odamlarga ishonch kishilarning oʼz kuchiga qobiliyatiga boʼlgan ishonchini qoʼllab – 

quvvatlay olish uni shaxsiy kamchiliklarini bartaraf qilishga yoʼnaltira bilish; 

• 

Yuqori nutq madaniyatiga ega boʼlish va tashqi koʼrinishdagi ozodaligi; 

• 

Oʼzaro munosabatdagi quyidagi oddiy eʼtiqod qoidalariga rioya qilish; 

• 

Xushmuomalalik; 

• 

Sipolik; 

• 

Kamsuqumlik; 

• 

Vazminlik; 

• 

Аndishalilik; 

• 

Mehnat va doʼstlikdagi sherikchilikda oʼzaro yordam va qoʼllab - quvvatlash; 

• 

Hozirjavoblik va majburiylik soʼzsiz bajarishlik; 

• 

Printsipiallik va ishonch; 

• 

Talabchan. Rahbarning jamiyatga nisbatan madaniyatliligi. 

• 

Yuqori darajadagi fuqarolik vatanparvarlik va baynalminallik. 

---

 

Jamiyat baxt 

– saodati yoʼlida halol mehnat qilish jamiyat boyligini koʼpaytirish haqida 

gʼamxoʼrlik qilish. 

1. Rahbarga qoʼyiladigan talablar: 

 

• 

Maʼnaviy yetuklik; 

• 

Huquqiy yetuklik; 

• 

Аxloqiy yetuklik; 

• Yuqori saviya va ong; 

 

• Maʼrifatchilik; 

 

 

• Madaniyatlilik 

 

Xodimlarni vatanparvarlik ruhida 

tarbiyalashga qodirlik;•   

Topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish halollik; 

• 

Shaxsiy manfaatlarni jamoa manfaatlariga boʼysundirishga qodirlik; 

• 

Kishilarga nisbatan mehribon va eʼtiborli boʼlish; 

• 

Tashabbus va ilgʼorlikni qoʼllab – quvvatlash qobiliyati; 

• 

Printsipiallik; 

• 

Tanqidga chidamli boʼlish oʼz – oʼzini tadqiq qila bilish. 

 

Intizomga va mehnatga boʼlgan munosabat: 

 

• 

Mehnatsevarlik; 

• 

Jamoa oʼrtasida intizomni yoʼlga qoʼya bilish; 

• 

Аtrofdagilarni mehnatsevarlikni tarbiyalash bilish; 

• 

Bir noshud rahbarning begʼamligi yuzlab minglab kishilar taqdirining bedaxl taʼsir etishi 

mumkin. 

 

Bilim darajasi: 

---

 

• 

Iqtisodiyotni bilish; 

• 

Texnika va texnologiyani bilish; 

• 

Istiqbolni ilmni funktsiyalari va strukturasini bilish; 

 

Tashkilotchilik qobiliyati: 

 

• 

Xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni taʼminlay olish; 

• 

Qoʼl ostidagilarni mehnatga oʼrgatish va tarbiyalashni bilish; 

• 

Jipslashgan jamoani vujudga keltira olish maqsad sari intiluvchanlik; 

• 

“Yomon korxona yoki tashkilot yoʼq, lekin yomon rahbarlar bor”. Bu ibora shuni 

bildiradiki yomon ishlab turgan korxonaga jamoani yaxshi boshqaradigan, tashkilotchilik 

qobiliyati yuqori mehnatsevar talabchan, bilimdon u korxonani tezda yaxshi korxonaga qoʼshadi.