3-ma’ruza. O‘lchash usullari va vositalari

---

3-MA’RUZA.
O‘LCHASH USULLARİ VA VOSİTALARİ

Reja: 
1.

O‘lchash jarayoni, strukturasi va elementlari.
2.
O‘lchash usullari va o‘lchashlarni turlari. 
3.
O‘lchash jarayoni, strukturasi va elementlari.
4.
O‘lchashlarning sifat mezoni. 
5.
O‘lchashlarning sifat mezonlari, metrologiyaning 
aksiomalari. 
Tayanch so‘z iboralar: o‘lchashning asosiy tenglamasi, o‘lchash 
operatsiyalari, 
o‘lchashning strukturasi sxemasi, o‘lchash usullari 
tasniflanishi, o‘lchash sharoitlari, o‘lchash sifati va mezonlari, o‘lchash 
turlari.

---

1. 
O‘lchash jarayoni, strukturasi va elementlari
.
Bizga ma’lumki o‘lchashning ma’nosi o‘lchashning asosiy tenglamasi 
 
Q
q
Q
=
dan kelib chiqadi, bu yerda 
Q
-fizikaviy kattalik qiymati; 
q
-
fizikaviy kattalikning miqdoriy qiymati; 

Q

-fizikaviy kattalikning 
birligi.
O‘lchash jarayoni fizikaviy kattalik o‘lchamini ko‘pqiymatli o‘lchov 
q

Q

-tomonidan boshqariladigan chiquvchi kattalik bilan solishtirishdan 
iborat bo‘ladi. U holda to‘g‘ri o‘lchash quyidagicha ta’riflanishi mumkin, 
ya’ni bu shunday bilishlik jarayoniki, bunda fizikaviy tajriba 
(eksperiment) orqali berilgan fizikaviy kattalikni o‘lchov birligi deb 
qabul qilingan ma’lum FK bilan solishtiriladi.

---

To‘g‘ri o‘lchashni amalga oshirishning sharti bo‘lib, quyidagi oddiy 
operatsiyalar hisoblanadi:
- o‘lchanadigan fizikaviy kattalik 
X
ni bu bilan bir xil yoki bir xil bo‘lmagan 
boshqa fizikaviy kattalik 
Q
ga o‘lchash o‘zgartirilishi;
- o‘zgartirilgan kattalik 
Q
bilan bir xil bo‘lgan berilgan o‘lcham 
N
[
q
] dagi 
fizikaviy kattalik 
Q
m
ni qayta ishlab chiqarish; 
- o‘zgartirilgan 
Q
va o‘lchov tomonidan qayta ishlab chiqarilgan 
 
q
N
Q
м
=
bir xil FK larni solishtirish.
O‘lchashning struktura sxemasi quyidagi ko‘rinishga ega:
O‘lchash natijasini olish uchun 
N
=
q
da quyidagi shart ta’minlanishi kerak:
])
[
)
(
min(
]
[
)
(
]
[
Q
N
x
F
Q
q
x
F
Q
q
Q
−
=
−
=
−
=

, ya’ni 
Q 
bilan 
Q
m
solishtirish xatoligi minimumga keltirilishi kerak.
O‘lchash natijasi quyidagicha 
 


Q
q
F
X
1
−
=
topiladi, ya’ni 
1
−
F
 
o‘lchash 
o‘zgartirilishida amalga oshiriladigan 
F
operatsiyasiga teskari operatsiyadir. 

---

O‘lchash o‘zgartirilishi – bu o‘zgartiriladigan va o‘zgartirilgan FK larning 
o‘lchamlari orasida o‘zaro bir xil ma’noli muvofiqlik o‘rnatilishi operatsiyasi.
Berilgan o‘lcham 
N
[
Q
] dagi FK ni qayta ishlab chiqarish – bu oldindan 
kelishilgan aniqlikdagi berilgan qiymatli talab etilgan FK ni hosil qilish 
operatsiyasi.