Materialshunoslik 2016. p65

2.3. Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari

Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari U harfi (uglerodli) va

bu harfdan keyin keluvchi raqamlar (7, 8, 9 va h.k.) bilan

markalanadi, raqamlar uglerod foizining o‘ndan bir ulush-

laridagi o‘rtacha miqdorini ko‘rsatadi. Yuqori sifatli po‘latlarda

raqamlar ketidan A harfi qo‘yiladi, masalan, U12A.

---

26

Maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan uglerodli po‘latlarga

avtomat va list po‘latlar (qozonbop po‘latlar) kiradi.

Avtomat po‘latlarga kesib ishlov berish oson. Kesib ishlov

berishni osonlashtirish uchun po‘latga oltingugurt, qo‘rg‘o-

shin, selen, tellur, kalsiy qo‘shiladi.

Po‘latning shtamplanuvchanligi uning kimyoviy tarkibiga

bog‘liq bo‘ladi: po‘latda uglerod miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, u

shuncha yomon shtamplanadi. Kremniy miqdori ko‘p bo‘lsa,

po‘latning shtamplanuvchanligini, ayniqsa, cho‘zib shtamp-

lashda, yomonlashtiradi. Shu sababli sovuqlayin shtamplash,

ayniqsa, qattiq cho‘zib shtamplash uchun ishlatiladigan po‘-

latlarda uglerod bilan kremniyning miqdori kamaytiriladi (ko‘pi

bilan 0,08 %).

25, 30, 40, 45, 50 markali po‘latlarning plastikligi past

(

δ

= 23 – 14 va 

ψ

= 50 – 40 %) bo‘lgan holda mustahkamligi

yuqori bo‘ladi (

σ

v

 = 460 – 640 MPa).

10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 markali po‘latlar

kalibrlangan, sovuqlayin cho‘zilgan va aniq o‘lchamli simlar

ko‘rinishida ham ishlatiladi. Parchinlash natijasida uning

mustahkamligi ortadi, lekin plastikligi pasayadi. Uglerodli

asbobsozlik po‘latlari tarkibida 0,7 – 1,5 % uglerod bo‘ladi.

Uglerodli sifatli po‘latlar marten pechlarida yoki elektr

pechlarida suyuqlantirib olinadi; ular oksidsizlantirish usuliga

qarab, tinch yoki qaynaydigan bo‘lishi mumkin. Sifatli po‘lat-

larda uglerodning miqdori chegaralangan, oltingugurtning miq-

dori 0,04 % gacha va fosforning miqdori esa 0,04 % gacha

kamaytirilgan bo‘ladi.

Uglerodli sifatli po‘latlar 5, 08, 08 kp (harflar „qaynay-

digan po‘lat“ degan ma’noni bildiradi), 10, 20, ... 45 va hokazo

raqamlar bilan markalanadi. Raqamlar uglerod foizining

yuzdan bir ulushlaridagi o‘rtacha miqdorini bildiradi. Uglerod

miqdori  kam bo‘lgan po‘latlarning (08, 10, 15, 20) mustah-

kamligi nisbatan past (

δ

v

=330—420 MPa) va plastikligi yuqori

(

δ

= 25 – 32 % va 

ψ

= 55 – 60 %) bo‘ladi. Bunday po‘latlar

yaxshi payvandlanadi hamda shtamplanadi.

Oltingugurtli avtomat po‘latlar tarkibida oltingugurt (0,15—

0,3 % gacha) va fosfor (0,05—0,15 % gacha) miqdori ko‘p

bo‘ladi. Tarkibida oltingugurt bilan fosfor miqdori ko‘pligi

sababli avtomat po‘latlarga oson kesib ishlov berish mumkin,

bunda ularning sirti juda sifatli chiqadi. Avtomat po‘latlar

---

27

A harfi va raqamlar bilan markalanadi, raqamlar uglerodning

foizning yuzdan bir ulushlaridagi miqdorini ko‘rsatadi,

masalan, A12, A20 va h.k. Po‘lat tarkibida marganes miqdori

ko‘p bo‘lganda po‘lat markasiga G harfi qo‘shiladi — A20G.

Avtomat po‘lat boltlar, gaykalar, vintlar va hokazolar tay-

yorlash uchun ishlatiladi. Mustahkamligini oshirish maqsadida

sovuqlayin cho‘ziladi, natijada ular puxtalanadi. Masalan, A20

po‘latining mustahkamlik chegarasi 460—610 MPa dan 620—

800 MPa ga qadar ortadi. Tarkibida 0,20 % gacha S bo‘lgan

avtomat po‘latlar mustahkam po‘lat sifatida, uglerod miqdori

me’yordagidan ko‘p bo‘lgan po‘latlar esa sifati yaxshilangan

po‘lat sifatida ishlatiladi. Qo‘rg‘oshinli avtomat po‘latlar

(Pb=0,08—0,15 %) AS14, AS40 va hokazo tarzda markalanadi,

bunda raqamlar foizning yuzdan bir ulushlari hisobidagi uglerod

miqdorini ko‘rsatadi. Selenli avtomat po‘latlarda markaning

oxiriga E harfi qo‘yiladi, masalan, 5E.

List po‘latlar (qozonbop po‘latlar) quyidagi markalarda

ishlab chiqariladi: 12K, 15K, 16K, 18K, 20K, 22K; ularda

uglerod miqdori 0,08 dan 0,28 % gacha bo‘ladi.

Bir qoliðda quyish uchun (ayniqsa, transport mashina-

sozligida) mo‘ljallangan uglerodli po‘latlar foizning yuzdan bir

ulushlari hisobidagi uglerod miqdorini ko‘rsatadigan raqam va

L harfi bilan markalanadi, masalan, 15L, 40L.