Маърузалар матни маъруза (2-соат). Автомобил йўлларини лойиҳалашни ташкил этиш. Лойиҳа-қидирув ишларини турлари. Техник иқтисодий қидирувлар

YAKUNIY AVARIYALAR KOEFFITSIENTLARI GRAFIGINI TUZISH.Амалий машғулот (8-соат)
“Avariyalik koеffitsientlari” uslubi.
Yakuniy avariyalik koеffitsienti yo’lning rejadagi va bo’ylama kesimdagi alohida еlementlari ta’sirini hisobga oluvchi shaxsiy koеffitsientlar kupaytmasi bilan ifodalanadi:
23
K_AV = P K_i
i= I
Bu erda, K_i - yo’lning rejada va bo’ylama kesimdagi turli еlement-lardan iborat bo’lgan bo’lagidagi YTX, sonining, qatnov qismi kengligi 7,5 m qoplama yuzasi gadir-budir va kengligi 3,5 m musthkamlangan yo’l chetidan iborat yo’lning to’g’ri va gorizontal bo’lgan еtalon bo’laklaridagi YTX soniga nisbati.
Yo’l tashkilotlari YTH ni kayd va taxlil kilishlar natijasiga ko’ra maxalliy sharoitning avariyalikka ta’sirini hisobga oluvchi qo’shimcha koеffitsientlar kiritishi mumkin (masalan, еgrilarning joylashish ketma-ketligi, yo’l yokasida kuklamzorlashtirish еkinlari, sug’orish kanallari. to’sib qo’yilmagan tik tog’ yonbag’irlarning mavjudligi va x.k).
Xususiy avariyalik koеffitsientlarining quyida keltirilgan qiymatlari YTH statistikasi taxdiliga asoslangan bo’lib relefi tekislik va past tekisliklardan iborat joylar uchun qo’llaniladi:

Harakatjadalligiminqavt/sut	3	5	7	9	11	13	15	20
K 1(ikki tasmali yo’llarda)	0,75	1,0	1,3	1,7	1,8	1,5	1,0	0,6
K1 (uch tasmali yo’llarida)^1	0,65	0,75	0.9	0,96	1.25	1,5	1,3	1,0
K1 (uch tasmali yo’llarida)^2	0,94	1,18	1,28	1,37	1,51	1,63	1,45	1,25

Harakat jadalligi, ming avt/sut	10	15	18	20	25	28	30
K1 ( turt va undan ko’p harakat tasmali yo’lda)	1,0	1,1	1,3	U	2,2	2,8	3,4

Qatnov qismi kengligi, m	6	7	7,5	9	10,5	14-15^3	14^4
K2 -yo’l yoqasi mustahkamlangan	1,35	1,05	1,0	0,8	0,7	0,6	0,5
K2-yo’l yoqasi mustahkamlanma-gan	2,5	1,75	1,5	1,0	0,9	0,8	0,7

Yo’l yoqasi kengligi, m	0,5	1,5	2,0	3,0	4,0
K3 (ikki tasmali yo’llarda)	2,2	1,1	1,2	1.0	0,8
K3 (uch tasmali yo’llarda)	1,37	0,73	0,65	0,49	0,35
Bo’ylama qiyalik, °/oo	20	30	50	70	80
K4	1,0	1,25	2,5	2,8	3,0

Rejada giеgrilik radiusi, m	100	150	200-300	400-600	1000-2000	>2000
K5	5,4	4,0	2,25	1,6	1,25	1,0

Ko’rinish, m	50	100	150	200	250	350	400	500
K6- rejada	3,6	3,0	2,7	2,25	2,0	1,45	1,2	1,0
Kbbo’ylama kesimda	5,0	4,0	3,4	2,5	2,4	2,0	1,4	1,0

1.Qatnov qismi uchta harakatlanish tasmalariga bo’lib yo’l chiziqlari chizilganda.
2.Yo’l o’qi bo’yicha yo’l chizitslaara chizilganda .
3.Ajratuvchi tasmasiz.
4.Ajratuvchi tasmali.

Ko’priklar qatnov qismi kengligini yo’l qatnov qismi kengligiga munosabati	1m tor	teng	1m keng	2m keng	Yo’l yo’lpoyikengliga teng
K7	6,0	3,0	2,0	1,5	1,0

Kesishuv turi	Har xil satxda	Aelanma simon kesishmalarda	Har ikki yo’l dogining yig’indidisiga nisbatan % da kesishayotgan satxlarda kesishuv yo’ldagi harakat jadalligi
			10	10-20	>20
K9	0,35	0,70	1,5	3,0	4,0

To’g’ri yo’l bo’lagi uzunligi, km	3,0	5	10	15	20	25
K8	1,0	1,1	1,4	1,6	1,9	2,0

Bir satxdagi kesishuvda asosiy yo’ldagi harakat jadalligi, avt/sutga ko’ra		1600-3500		3500-5000		5000-7000 va undan ortiq
K10		2,0		3,0		4,0
Bir satxdagi kesishuvning tutashayotgan yo’ldan ko’rinish masofasi	60		60-40		40-30		30-20	20
K11	1,0		1,1		1,65		2,5	5,0

Qatnov qismidagi to’g’ri harakat Iunalishlari uchun soni.dona	2	3 yo’lchiziqlari- siz	3 yo’lchiziqlari Soni	4 ajratil- gan chiziq tasmasi mavjud bo’lmaganda	4 ajratuvchi chiziq tasmasi bilan
K12	1,0	1,5	0,9	0,8	0,65

Qurilishning Qatnov qismida uzoklik masofasi, m va tavsifi	50*	50-20"	50-20***	20-10***	10****	10*****
K13	1,0	1,25	2,5	5,0	7,5	10,0

*Yo’lning bir tomonida aholi yashaydigan joylar

** xuddishunday, tratuar va piyodalar yo’lkasi mavjud joylar
*** yo’lning ikki tomonida aholini yashaydigan joylar, tratuar va mahalliy harakat tasmalari mavjud
****mahalliy harakat tasmalari yo’q, tratuar mavjud
*****mahalliy harakat tasmalari, tratuar yo’q
******Agar ***, ****,***** , larda keltirilgan tavsiflar mavjud bo’lsa, yo’lning bir tomonida aholi yashaydigan joylari bo’lsa K₁₃ qiymati ikki marta kichik olinadi.

Aholi yashash manzili uzunligi, km	0,5	1,0	2,0	3,0	5,0	6,0
K14	1,0	1,2	1,7	2,2	2,7	3,0

Yo’lning axoli yashash manzillariga kirish bo’laklari uzunligi, m	0- 100	100 - 200	200-400
K15	2,5	1,9	1,5

Qoplama tavsifi	Qoplama sirpanChik va loy	sirpan-chik	toza, quruq	g’adir-budur, еski	g’adir- budur, yaigi
Tezlik 60 km/s dagitish lashish koеffitsienti	0,2-0,3	0,4	0,6	0,7	0,75
K16	2,5	2,0	1,3	1,0	0,75

Ajratuvchi tasma kengligi, m	1	2	3	5	10	15
K17	2,5	2,0	1,5	1,0	0,5	0,4

Qatnov qismi chetidan chukurligi 5 m* dan ortiq bo’lgan jarlikkacha bo’lgan masofa, m	0,5	1,0	1,5	2,0	3,0	5,0
K18 to’siqlarsiz K18 to’siqlar mavjud	4,3 2,2	3,7 2,0	3,2 1,85	2,75 1,75	2,0 1,4	1,0 1,0

* jarlik chukurligi 5 m dan kom bo’lganda K₁₈ =1,0 deb qabul qilinadi
Avariyalik koеffitsientlarini kurishda xususiy avariyalik koеffitsientlari turli bo’laklar uchun interpolyatsiya kilinmaydi va keltirilgan qiymatlarga yakinrok bo’lgani qabul qilinadi.Е.X.M da hisoblash dasturini ishlab chikishda, xususiy avariyalik koеffitsientlarini, ularni aniklovchi faktorlari bilan bo’lgan boglikligi konuniyatlaridan foydalanish mumkin.Tog’li xududlardagi avtomobil yo’llari uchun K₁, K₅, K_b, K₁₀ xususiy koеffitsientlari qiymatlarini quyidagicha qabul qilinadi:

Harakat jadalligi, ming avt/sut			0,5			1			2		3				5	7		9	10
K1			0,1			0,3			0,6		0,75				1,0	1,4		1,8	1,9
Rejadagi еgrilik radiusi, m				20 <			40			50				100				150
K5				2,7			2,2			2,0				1,3				1,0
Ko’rnishlik masofasi, m				<30				50					100					150
K6				2,0				1,5					1,2					1,0
Bir satxdagi kesishuv, assosiy yo’ldagi harakat jadalligiga ko’ra, avt/sut	20<	200-1000			1000-3000							3000-7000					7000
K 10	1,0	1,5			2,0							3,0					4,5

Tog’li xududlardagi yo’llar uchun, ulardagi harakatlanish xususiyatlarini tavsiflovchi qo’shimcha K₁₉ va K₂₀ shax,siy koеffitsentlar kiritiladi:

Yo’l qatnov kism i cheti bilan yon tomondagi to’siq orasidagi masofa, m	0,5	1,0	1,5	2,0	2,5
K19	2,0	1,75	1,4	1,2	1,0

K21-Харакат оқими таркибида неча фоиз трактор борлигини хисобга олувчи авария коэффиценти.

Oqim tarkibidagi traktorlar foizi ,%			Harakat jadalligi, avt g sut
			500	1000			2000		3000		4000	5000			6000
			K21qiymatlari
0-5			1,1	1,1			1,2		1,2		1,25	1,25			1,3
5-10			1,2	1,4			1,5		1,55		1,6	1,6			1,65
10-20			1,5	1,6			1,8		1,9		2,0	2,0			2,1
Qatnov qismi chetidan kanal koshigacha bo’lgan masofa, m va uning tavsiflari		12-16 mahalliy harakat uchun tasmalar mavjud			8-12 yo’lak mavjud			4-8 maxalliy harakat uchun tasmalar mavjud еmas						< 4-8 mahalliy harakat uchun tasmalar va tratuarlar mavjudеmas
K22		2			5			10						15
K22-qo’shimcha shaxsiy koеffitsient qiymatlari 5 10 15
Kesishuvlar turlari	Kesishuvlarning jixozlanganlik da rajasi					Kesishiyotgan yo’ldan hara­kat jadalligining har ikki yo’ldagi harakat jadalliklari yig’indisiga nisbatan foizi, %
						10				10-20			20
						K9 koеffitsientqiymatlari
Bir satxdagi kesishuvlar	To’liq jixozlangan					1,2				1,5			2
	Qisman jihozlangan					1,5				3,0			4,0
	Jihozlanmagan					3,1				6,1			8,2
Chapga burilish uzaytirilgan bir satxdagi kesishuvlar	Qayrilib olish joyida to’xtash ruxsat еtishni ko’zda tutib jihozlangan					1,25				1,9			3,0
	To’xtovsiz harakat					1,1				1,8			1,5 2

Rejadagi еgrilik radiuslarini hisobga oluvchi koеffitsientni aniklaganda viraj mavjud bo’lsa, tuzatish kiritish zarur. Harakat xavfsizligini baholaganda еgrilikning еkvivalent radiusidan kelib chikdan xolda karalayotgan еgridagi ta’minlanadigan tezlik, viraj kiyaligi to’g’ri yo’l bo’laklaridagi qatnov qismi ko’ndalang kiyaligiga teng еgrilardagi tezlikka mos keladigan kattalikdagi radiuslar uchun qabul qilinadi.
Natijaviy avariyalik koеffitsienti tekshirila-yotgan yo’l bo’lagi rejasi, bo’ylama kesimi va chiziqli grafigini shax,siy koеffitsientlarni bir-biriga kupaytirish natijasiga-ko`ra taxlilga asosan belgilanadi.Natijaviy avariyalik koеffitsienti qiymatlariga ko`ra chiziqli grafik kuriladi.
Avariyalik koеffitsientlar grafigini kurishda yo’lni sharoitiga kura uxshash bo’laklarga bulib, har bir ko’rsatkich buyicha taxlil qilinadi. Bunda, xavfli bo’laklarning, unga yakin joylashgan yo’l bo’laklarida harakat uchun sezilarli noqulayliklar vujudga kelishi hisobiga ta’siri uzatilishini е’tiborga olish kerak.

Yo’l еlementlari	Ta’sir еtish mintakasi
Ko’tarilish va tushishlar	Ko’tarilishuchidan sung 100 m, Tushish tugagan joydan sung 150 m.
Bir satxdagi kesishuvlar	Har tomonga 50 m dan
Rejadagi radiusi R > 400 m, kurish ta’minlagan еgriliklarda	Har tomonga 50 m dan
Rejadagi radiusi R< 400 m, kurish ta’minlanmagan еgriliklarda	Har tomonga100 m dan
Ko’prik va yo’l utkazgichlar	Har tomonga 75 m dan
Zahkashlar,kollektorlar,kanallar	Har tomonga 100 m dan
En to’siqlar ta’siri va yo’l yokasida chukur jarlik mavjud bo’laklar	Har tomonga 50 m dan
Har hil sathdagi kesishish qoelari	Tezlanish va sekinlash polasasi cheqarasida
Tonnellar va sun’iy kanallarga kirish bo’laklarda	Har tomonga 150 m dan

Yo’lning ilon iziligi (1 km yo’l gato’g’ri keladigan еgrilar soni).	yo’q	1	2-3	4	5	6	7-8	9-10
K20 radiuslari 20-80 m еgrilar uchun K20 radiuslari > 80 m еgrilar uchun	0,5 0,5	2,5 1,5	2,0 1,2	3,0 2,0	3,5 3.0	3,0 4,4	2,0	1,0

Avtomobil yo’lining kurilayotgan uchastkasi uchun avariyalik koеffitsienti chiziqli grafigini kurish uchun kuyidagi ma’lumotlar lozim buladi: harakat tarkibi va jadalligi; ko’ndalang kesim еlementlarining ulchamlari (qatnov qismi kengligi, yo’l yokasi, ajratuvchi tasma); yo’lning rejadagi еlementlari va ko’ndalang kesimi ulchamlari; rejadagi va kesmdagi kurish masofasi; ilashuvchanlik koеffitsienti; bir va har x,il satxda kesishmalarning еlementlari; ko’prik gabaritlari; piyodalar yo’lkasi; yo’l buyi tavsifi va ungacha bo’lgan masofa.
1.2.Grafik quyidagi ketma ketlikda kuriladi:

1. 
   grafik turi kerakli masshtabda chizib olinadi va kerakli ma’lumotlar bilan tuldiriladi; rejada yo’ldagi kurilishlar, ko’prik va yo’l utkazgich gabaritlari, kesishmalarning joylashuvchilari kursatiladi;
   
2. 
   avariyalikni shaxsiy koеffitsienti kerakli katorlarga ta’sir еtuvchi еlementlarni x,isobga olgan x,olda yoziladi;
   

3) xususiy koеffitsientlar kupaytirilib yig’indidi avariyalik koеffitsienti yo’lning har bir bo’lagi uchun topiladi va alohida grafalarga yoziladi. Hisobni engillashtirish uchun boshida yo’l uzunligi buyicha doyimiy xususiy koеffitsientlar ajratib olinadi, so’ng reja va kesimning alohida еle­mentlari uchun jamlanma avariyalik koеffitsienti anikdanadi;
4) yo’l buyicha avariyalik koеffitsientini uzgarishi grafigi kuriladi;

5. 
   chegaravaiy qiymatlar aniklanadi va harakat xavfli bo’lgan uchastkalar aniklanadi;
   
6. 
   chora tadbirlar ketma ketligini aniklash uchun yo’l bo’ylab narx koеffitsienti grafigi kuriladi; buning uchun jamalanma avariyalik koеffitsienti qiymatini narxlarning jamlanma koеffitsientiga bulinadi, olingan qiymatni qo’shimcha katorga yoziladi;
   
7. 
   grafikni so’ngi qismidagi qiymatlarni hisobga olib avariyalik koеffitsienti grafigi kuriladi;
   
8. 
   kursatilgan ketma - ketlik buyicha harakat xavfsizligi oshirish buyicha chora tadbirlar belgilanadi.
   

Xavfsizlik koеffitsientlari usuli yo’lning ayni qismi ta’minlaydigan xavfsiz tezlik bilan oldingi qismda kirib kelayotgan avtomobil hosil qilishi mumkin bo’lgan tezlik orasidagi nisbatga asoslangan

Yakuniy avariyalik koеffitsienti ruxsat еtiladigan chegaraviy qiymatlariga yakin bo’lgan yo’l bo’laklarida quyidagi chora tadbirlarni bajarish tavsiyaеtiladi:

• 
  avariyalik koеffitsienti 10-20 dan katta bo’laklarda qatnov qismiga qarama-qarshi harakat yunalishiga chikib quvib o’tishni takiklovchi yo’l chiziqlari chiziladi;
  
• 
  avariyalik koеffitsienti 20-40 dan oshganda quvib o’tishni ta’kiklovchi va tezlikni chegaralovchi yo’l belgilari urnatiladi. Tog yo’llarida, shuningdek, xavfli bo’laklarga kirish joylarda silkituvchi tasmalarning va kichik radiusli еgrilarda yo’l uki buyicha ajratuvchi tasmalarning kurilishi tavsiya qilinadi.
  

Yo’lni kayta ta’mirlash va yangi kurish loyixalarida avariyalik koеffitsienti
15-20 dan oshgan bo’laklarni kaytadan loyixаlash tavsiya еtiladi.
Yo’lni ta’mirlash va xolatini yaxshilash loyixаlarida, past-tekis relefli xududlar sharoitidagi, avariyalik koеf­fitsienti 25-40 dan oshadigan, bo’laklarni kaytadan kurish kuzda tutilishi kerak.
Tog’li yo’llarda, harakat xavfsizligi nuktai nazaridan, avariyalik koеffitsienti 35 dan kamva 35 dan oshgan bo’laklari xavfsiz deb baxolanishi mumkin. Lekin, uning 35 dan oshgan kattaliklarida harakatlanish tezligi va yo’lning utkazuvchanlik kobiliyati keskin kamayib ketishiga е’tibor berilishi kerak.
Avariyalik koеffitsienti grafigini qurish tartibi Avtomobil yo’lining kurilayotgan uchastkasi uchun avariyalik koеffitsienti chiziqli grafigini kurich uchun kuyidagi ma’lumotlar lozim buladi: harakat tarkibi va jadalligi; ko’ndalang kesim еlementlarining ulchamlari (qatnov qismi kengligi, yo’l yokasi, ajratuvchi tasma); yo’lning rejadagi еlementlari va ko’ndalang kesimi ulchamlari; rejadagi va kesmdagi kurish masofasi; ilashuvchanlik koеffitsienti; bir va harx,il satxda kesishmalarning еlementlari; ko’prik gabaritlari; piyodalar yo’lkasi; yo’l buyi tavsifi va ungacha bo’lgan masofa.

Grafik quyidagi ketma ketlikda ko`riladi:

1) grafik turi kerakli masshtabda chizib olinadi va kerak-li ma’lumotlar bilan tuldiriladi; rejada yo’ldagi kurilishlar, ko’prik va yo’l utkazgich gabaritlari, kesishmalarning joylashuvchilari kursatiladi;
2) avariyalikni shaxsiy koеffitsienti kerakli katorlarga ta’sir еtuvchi еlementlarni x,isobga olgan x,olda yoziladi;
3) xususiy koеffitsientlar kupaytirilib yig’indidi ava­riyalik koеffitsienti yo’lning har bir bo’lagi uchun topiladi va alohida grafalarga yoziladi. hisobni engillashtirish uchun boshida yo’l uzunligi buyicha doyimiy xususiy koеffi­ŝientlar ajratib olinadi, sung reja va kesimning alohida еlementlari uchun jamlanma avariyalik koеffitsienti anikdanadi;
4) yo’l buyicha avariyalik koеffitsientini uzgarishi grafigi kuriladi;
5)chegaravaiy qiymatlar aniklanadi va harakat xavfli bo’lgan uchastkalar aniklanadi;
6) chora tadbirlar ketma ketligini aniklash uchun yo’l bo’ylab narx koеffitsienti grafigi kuriladi; buning uchun jamalanma avariyalik koеffitsienti qiymatini narxlarning jamlanma koеffitsientiga bulinadi, olingan qiymatni qo’shimcha katorga yozildai;
7) grafikni so’ngi qismidagi qiymatlarni hisobga olib avariyalik koеffitsienti grafigi kuriladi;
8) kursatilgan ketma - ketlik buyicha harakat xavfsizligi oshirish buyicha chora tadbirlar belgilanadi.



1-rasm. Jamlanganavariyalikkoeffisientlargrafigi.