Malakasini oshirish instituti tabiat bilan tanishtirish

Qushlar va hasharotlar hayotidagi o’zgarishlar. 
Qish vaqtida o’simliklarning 
uyquga ketishi munosabati bilan bu davrda bolalarning diqqat-e’tiborini qushlar 
hayotiga va holatiga jalb etish mumkin. Dekabrь oyida shahar va qishloqlarda, 
aholi yashaydigan punktlarda chumchuqlar, qarg’alar, zag’chalar va boshqa 
qishlaydigan parrandalar yig’iladi. Ular o’ralar, axlatxonalar, shuningdek, serqatnov 
yo’llarda ozuqa qidiradilar. Ovqatlanib bo’lishgach, bog’ va xiyobonlarga uchib 
ketadilar. Daraxtlarning shoxlarida dam oladilar. So’ng, yana hovlima-hovli uchib 
keladilar. Qorong’i tushishi bilanoq to’da-to’da bo’lib uchib ketib, baland 
daraxtlarning shoxlariga qo’nib tunaydilar. 
Dekabrь oyida shahar atroflaridan ko’kraklari oq-qora rangli katta chittaklar uchib 
keladilar va Toshkent bog’ va xiyobonlarini to’ldirib yuboradilar. Ular, daraxtlarning 
kavaklari va shoxlarida qishlagan hasharotlarni topib yeydilar. Ular hasharotlarning 
yuz minglarcha tuxumlarini ham tozalaydilar. Ba’zi vaqtlarda zyabliklar ham 
uchraydi. Quyoshli kunlarda qushlar ko’proq harakatchan, quvnoq bo’lishadi, bunga 
bolalarning diqqatini jalb etish kerak. 
SHahar atrofidagi joylarda bu vaqtda ko’pgina so’fito’rg’aylarni uchratish mumkin, 
ular dalalardagi yovvoyi o’tlarning urug’larini terib yeydilar. SHuningdek, bu 
vaqtda bog’lar va odamlar yashaydigan yerlarga yaqin kelib yashovchi 
zag’izg’onlarni ham uchratamiz. 
Dekabrь oyida qorayaloq va chittaklarning sayrashi eshitiladi. Bog’larda 
qizilquyruqlar
 
paydo bo’ladi. Kam-kam uchrasada, har o’n yilda bir marta sovuq 
qish vaqtida snegirlar paydo bo’lishadi. Ular sekin-sekin hushtak chalib uchadilar. 
Bunda ota qushgina emas, balki ona qush ham sayraydi (ba’zi qushlarda esa ona 
qushlar sira sayramaydi). 
Doimiy qishlovchi qushlar bilan birgalikda ahyon-ahyonda jarqanotlarni uchratish 
mumkin. Bu qushlar tog’ qoyalaridan shaharga tushib kelishadi va xoliroq yerdagi 
g’isht devorli binolarga joylashadilar. 
Qor yoqqan vaqtda bu qushlar och qolishadi va hatto ochlikdan o’la 
boshlaydilar. Ular birovning ovqat berishiga muhtoj bo’lib qoladilar. SHuning 

---

62 
uchun maktabgacha ta’lim muassasalari hovlilarida qushlarni oziqlantirish 
maqsadida har turli inlar yasab qo’yish kerak. Bunday manzara bolalar bilan birgalikda 
qushlarning harakatlarini kuzatish imkoniyatini beradi. Qushlarni cho’chitib 
yubormaslik maqsadida inlar uchun tinch yerlarni tanlaydilar. Ularni daraxtlarga, 
uylarning devorlariga osib qo’yadilar, deraza tokchalariga o’rnatadilar. 
Donxo’rak yoki inlarda do’lmo ozuqa bo’lishi kerak. Qushlar bunday ozuqalarga 
ko’nikadilar va har kuni ma’lum soatlarda uchib keladilar. Bolalar qushchalar 
to’g’risida g’amxo’rlik qiladilar, deyarli har kuni ularga ozuqa berib turadilar. 
Kuzatish vaqtida har turli qushlarning o’zlarini qanday tutayotganlarini, shuningdek, 
qaysi bir ozuqani manzur ko’rishlarini payqab olish mumkin. Hatto hasharotni 
zaharlovchi chittaklar ham qish faslida urug’liklar bilan oziqlanadilar. Yog’ ularning 
asosiy ovqati bo’lib hisoblanadi. 
Qushlar gavjum bo’lishib, oziq-ovqat qidirishni davom ettiradilar. Kunduz kunlari 
to’da-to’da qarg’alar, ko’kqarg’alar va go’ngqarg’alarning uchib yurishlarini ko’rish 
mumkin, shuningdek ko’pgina sa’valar va g’urraklar ham uchib yurishadi. Bog’larda 
qorayaloqning qattiq qichqirishi ahyon-ahyonda eshitilib tursada, lekin uning sayrashi 
endi eshitilmaydi. Ko’pincha qorayaloqlar ariqlarning bo’ylarini kavlayotganliklarini, 
shuningdek, bog’lardagi na’mataklarning donini topib cho’qiyotganligini ko’rish 
mumkin. 
Ba’zan Toshkentning Salar va Qorasuv bo’ylarida jiblajibonlarni uchratish 
mumkin. Ular bahorda uchib kelib, bu yerda qishlash uchun qolishadi. 
Yanvarь oyining boshlarida g’urraklarning g’urullashi eshitila boshlaydi. Yanvarь 
oyining o’rtalarida esa g’urraklarning akatsiya daraxtlarining chiviqlaridan mayda 
tayoqchalar va quruq qobiqlardan uyalar qurishga kirishganliklarini bolalar bilan 
birgalikda kuzatish mumkin. 
Fevralь oyida qushlar oziqlantirishga muhtoj bo’ladilar. Fevralning oxirida 
qushlar galasi qo’shaloq-qo’shaloq bo’lib ajraladi. Keyinchalik ular uya qurish 
uchun shahardan chetdagi joylarga uchib ketadilar. CHittaklar bahor oldi 
qo’shiqlarini «kuylaydilar». 
Fevralь oyida g’urraklar tuxum ochib, 15 kun tuxum bosadilar. Tuxumdan chiqqan 
yosh g’urraklar o’z uyasida o’n kun qoladi. G’urrak bir yilda besh marta tuxum 
qo’yadi. 
G’
urraklar kaptarlar singari biologik tomondan juda qiziq bo’ladilar. Ular 
sut emizuvchilar singari qushchalarni boqish uchun o’zlaridan ozuqa moddasi ishlab 
chiqaradilar: bu ichki bezlardan ajralib chiqadi. Ona qush og’zini ochadi, qushchalar 
esa ozuqani cho’qib oladilar. 
Fevralь oyining oxirlarida shaharlardan jiblajibonlar uchib kelishadi. 
Kechki payt shaharga yana ko’pgina zag’chalar va ko’kqarg’alar uchib kelishadi. 
Tunash uchun baland daraxtlarning shoxlariga qo’nayotganlarida ularning shovqinlari va 
qichqiriqlari eshitiladi. Biroq ular asta-sekin sovuq o’lkalarga uchib keta boshlaydilar. 
Bulutli kunlarda qorong’i tusha boshlashi bilan mayda ko’rshapalaklarni ko’rish 
mumkin. Bular barcha ko’rshapalaklar ichida eng kichigi hisoblanadi. Ularning qish 
faslida g’orlarda qishlovchi ko’pgina boshqa ko’rshapalaklardan farqi shundaki, ular 
yil bo’yi binolarning yoriqlarida yashaydi va haroratning ko’tarilishi bilan birinchi 

---

63 
bo’lib uyg’onadi. Qorong’i tushishi bilanoq ovoz chiqarmasdan ucha boshlaydi hamda 
chivin, pashsha va boshqa jonivorlarni tutib yeydi. Yerda qishlagan tut kapalaklari 
fevralь oyida kapalak qurtlari chiqaradi.