Махсус таълим вазирлиги абу райхон беруний номидаги тошкент давлат техника университети «нефт ва газ» факультети

2. Босим регуляторининг бошқарув қисмлари ва уларнинг таснифи
3. Босим регуляторининг газ миқдорини ўтказувчанлик қувватини ҳисоблаш

Босим регуляторлари деб, газ босимини камайтириш учун ва уни автоматик равишда бир хилда сақлаб турувчи қурилмага айтилади.

Босим регуляторининг асосий қисмларига сезувчи ва бошқарилувчи қурилмалар киради.
Сезувчи қурилмаларга, сезувчи қисм (мембранлар), бошқарилувчи қурилмаларга эса-бошқарилув органларига, оқимини бошқарувчи дроссел органлари клапан, пружиналар киради.
Автоматлаштирилган босим регуляторлари бошқарувчи ва сезувчи қурилмалардан ташкил топган. Босим регуляторининг иш жараёнининг тасвири қуйидаги тасвирда ифодаланган. (6.1.1.-расмга қаранг).





15.1-расм. Босим регуляторининг тасвири.1-бошқарилувчи орган; 2-сезувчи мембранли-токли тармоқ; 3-импульсли қувурча; 4-газ тармоғи-бошқарилув майдони

Босим регуляторигача бўлган босим Р, билан босим регуляторидан кейинги босим эса Р₂ билан белгиланган. Бундай кўринишли автоматик бошқарувга эга бўлган «ўзидан сўнг» кўринишли босим регуляторидир, шунинг учун ҳам Р₂ босим ўлчами бошқарилувчи ўлчам ҳисобланади.

Босим регулятори барқарор иш тартибига кирганда, яъни газ оқимининг босим регуляторига кириш микдори М_кир, регулятордан олиниб кетилаётган газ миқдори M_oл га тенг бўлади. Бундай ҳолатда, яъни М_кир=М_ол тенг бўлганда бошқарувли ўлчам Р₂ нинг қиймати ўзгармас P₂=const бўлади.
Газ оқимининг келиши ва олиб кетилиш тенглиги бузилганда, масалан газ сарфининг таркиби (M_кир, M_ол) бўлганда, бошқарилув босим қиймати Р₂ ҳам ўзгаради.
Босим регулятори мувозанати бир хил тенг ҳолатда бўлиши мумкин, қачонки клапанларга таъсир этувчи кучларнинг алгебраик йиғиндиси нулга тенг (Σni=0) бўлганда. Бундай ҳолатда босим регулятори истеъмолчиларга бир хил миқдорда газ етказиб беради M_ол=const бўлади. Агарда Σni≠0 бўлса, яъни кучлар тенглиги бузилганда, клапан катта куч таъсир этаётган томонга қараб силжийди, газ оқимининг келиш миқдори ўзгаради.
Шундай қилиб, айтиш мумкинки, газ миқдорининг келиши ва олиб кетилиши бир хил бўлади (яъни М_кир=M_ол) қачонки клапанларга таъсир этувчи кучларнинг алгебраик йиғиндиси Σni=0 бўлган шароитда.
Босим регулятори клапанига таъсир этаётган кучларни қараб чиқамиз (15.1. расм).
Бу кучларни қуйидаги уч гуруҳга бўлиш му.мкин: фаол таъсир этувчи, қўшимча кучлар ва ишқаланиш кучларига. Илғор таъсир этувчи кучлар, бошқарилув ўлчамларнинг қийматига боғлиқ ҳолда, илғор кучга акс таъсир этади. Қўшимча кучлар бу бир томонлама клапанга таъсир этувчи ҳаракат қисмлари массаси ва газ оқими ҳаракатидаги ҳосил бўладиган ишқаланиш инерцияли кучлар.
Импульсли қувур орқали илғор таъсир этувчи куч Р₂ томонидан клапанга узатилади ва бир кучга кўчирилиш кучи N деб айтилади, қуйидагига тенг бўлади:

N_куч=Р₂∙Ғ_илг

Бу ерда Ғ_илг-мембраннинг илғор таъсир этувчи юзаси.

Илғор куч (N_юк) юпқа тенглашади. Бундан ташқари кпапанга ҳаракат қисмларининг оғирлиги N ҳ.к. ва бир томонлама таъсир этувчи N_кл кучини, штокнинг кўндаланг кесими ҳисобга олинмаганда қуйидаги формула орқали
аниқланади:

N_кл=f_c-(P₁-Р₂);

Бу ерда f-клапан (эгари) майдони юзаси; Р₁ ва Р₂-босим регуляторигача ва ундан кейинги босимлар қиймати.

Шундай қилиб, клапанга таъсир этувчи кучлар-тенглигини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин (илғор кучлар таъсири мусбат йўналишда деб қаралганда)

N_куч-N_юк-N_хк+N_кл=0;

Кўчириш кучи босимнинг бошқарилув қийматига боғлиқдир. Агарда босим регулятори Р₂ босим кучининг қиймати кўпайса ёки камайса, кучлар тенглиги бузилганда, регулятор ишга киришади. Фараз қилайлик, регулятор тенглик ҳолатида бўлганда, яъни

М_кир=М_мол; ΣN_i =0