Madaniyatshunoslik

6.
 
Madaniyat borasida tadqiqotlar davom etmoqda, desak yangilishmagan bo‘lamiz.Tadqiqotchilarmadaniyatning turli funktsiyalarini 
ko‘rsatadilar. Jumladan: 
-Olamni o‘zlashtirish va qayta o‘zgartirishfunktsiya; bunda u mavjud narsalarning jismoniy talablarini, shuningdek ijoddagi hayotiy talablarni 
qondirish zarurati bilan bog‘liq. 
-Himoya-moslashuv funktsiya; jamiyat va atrof-muhit o‘rtasidagi muvofiqlikni saqlash. Ushbu funktsiya uzoq vaqt qiyin tabiiy sharoitlarda barcha 
yangi himoya vositalarini ishlab chiqishda va ko‘niktirishda (olov, turar joy, kiyim, dehqonchilik va hok.) odamning omon qolishini ta’minlaydi. Keyingi 
vaqtlarda o‘ta jiddiy bo‘lib turgan muammo tabiatni himoya qiluvchi vositalarni yaratish, bunda ekologik mezon, ekologik tafakkurning keng qo‘lamda 
yoyilishini amalga oshirish zarur. 
Signifikativ funktsiya;(belgilash, ro‘yxatga olish mazmunida):- mazmun, ma’no, nom, belgilar ko‘lamini ishlab chiqish vositasida dunyoning 
qiyofasida, voqelikni belgi tizimining yaratilishi. Sezgilar ham, tashqi idrok ham, na shuurning bevosita kechinmalar holidag i yig‘indisi ham yo‘nalishni 
aniqlash tizimini insonga ta’minlab bermaydi. Bu vazifani ma’lumotlarni o‘zida saqlamasdan, nazariy modellar va axborotlar bilimini to‘plashni vujudga 
keltirish uchun faqat material bo‘lib xizmat qiluvchi mazmun bajaradi. Axborotlarni o‘zlashtirish va yig‘ish funktsiyasi xabarlarni yig‘ish va saqlash 
vositasi tabiiy xotira yoki xabarlarni narsalarga yozish (qo‘lyozmalar, kartinalar, plastinkalar, kitoblar, kinotasmalar, ohonrabo yoki raqamli yozuvlar) 
bo‘lishi mumkin. Har qanday holatda axborotlarni tashkil qilish, uning qadri va mazmuni bo‘yicha tartibga solishning ma’lum usuli va belgilar tizimi zarur. 
hozirgi davrda til belgilar tizimining keng qo‘llami va o‘ta ahamiyatlisi bo‘lib qolmoqda. 
Kommunikativ funktsiya;(aloqa almashuv)- mohiyatni aniqlashda bilimlar, fikrlar, ma’naviy kuchlarni almashlash. Ijtimoiy hayot doimiy ravishda 
energiya, axborot, o‘zaro amaliy hamkorlikni taqozo qiladi, negaki, faqat turli tiplprning munosabati (an’anaviy, funktsional-ahamiyatli, shaxslararo, ishlab 
chiqaruvchi, ma’rifiy-madaniy) jamiyatning tuzum sifatida mavjudligini va uning keyingi taraqqiyotini ta’minlashga qodir. 
Normativiylik funktsiya(mezon-me’yoriy)- kishilar hulqini tartibga solish, ularning kuchini bir me’yorda va jamiyatni bir butunlikda saqlash 
maqsadida muvofiqlashtirish. Me’yor-qoida qandaydir harakat yoki qandaydir predmetlar, narsalarni yaratish sohasida aniq ko‘rsatmadir. Ongli ravishda 
o‘rnatilgan yoki ko‘p asrlik an’analarga tayanuvchi majburiy, taqiqlovchi me’yorlar mavjud (huquqiy, axloqiy me’yorlar), biroq ularning mazmuni bor 
jamiyatni barbod qilmaslik uchun kishilar faoliyatini tartibga solish, aniq chegaralar bilan belgilash. 
Ruhiy yoki «loyihaviy» mo‘’tadillik funktsiya; bayramlar, diniy marosimlar, o‘yin, tomosha jarayonlarida ruhiy zo‘riqishlarni bartaraf qilish. 
qoniqarsiz istaklar, ro‘yobga chiqmaydigan niyatlar, amalda taqiqlanuvchi janjallar mavjudligi ruhiy zo‘riqishlar paydo bo‘lishiga olib kelib, nafaqat 
ma’lum bir shaxs salomatligiga zarar yetkazadi, balki, ommaviylik kasb etib, jamiyat harakatini izdan chiqarishi mumkin. Shuning uchun madaniyatda 
keraksiz xissiyotdan xalos bo‘lish mexanizmi ishlab chiqilgan. 
7.
Madaniyat turli belgilariga ko‘ra, quyidagi tarkibiy qismlarga, shakllarga va ko‘rinishlarga bo‘linadi: 
1. Madaniyat sohalari bo‘yicha quyidagicha tasnif qilinadi: 
Iqtisodiy madaniyat - (bu soha ishlab chiharish madaniyati, taqsimot madaniyati, ayirboshlash madaniyati, iste’mol madaniyati, boshqaruv 
madaniyati, mehnat madaniyati kabi turlarni o‘z ichiga oladi). 
Siyosiy madaniyat- jamiyatda siyosiy madaniyat taraqqiyot ko‘rsatkichlari – shaxsning fuqarolik va siyosiy huquqlari borligidir. Bu huquqlar 
xalqaro mezonlarga mosligi, amalda qo‘llanishi, partiyalar o‘rtasidagi kurashlarning usul va shakllari va hokazolar bilan belgilanadi. 
Siyosiy madaniyat - insonlarning siyosiy manfaatlari, e’tiqodlari, maqsadlarini ifodalovchi siyosiy-huquqiy g‘oyalar majmui hamdir. Siyosiy 
madaniyat ma’naviy qadriyatlarga aloqadordir. Bu madaniyat turi tarixiy taraqqiyot jarayonida jamiyatning ijtimoiy tabaqalari manfaatlariga, jamiyatning 
siyosiy faoliyatiga bog‘liq holda vujudga keladi. Siyosiy madaniyat inson faoliyatining bir ko‘rinishi bo‘lib, uning tabiatida qayta yaratish va uni 
tarbiyalash jarayonlarini qamrab oladi.
Siyosiy faoliyat amaliy jihatdan ijtimoiy guruhlarning siyosiy hokimiyatga ta’sirida namoyon bo‘ladi. Ma’naviy tomondan esa, tabaqalashtirilgan 
ijtimoiy munosabatlarni anglab yetish, dasturlar ishlab chiqish, muayyan siyosiy g‘oyalarni targ‘ib qilishni nazarda tutadi. Mafkura, siyosiy tajriba va 
an’analar, siyosiy tashkilotlar, siyosiy faoliyat kabilar siyosiy madaniyatni hayotga tatbiq qilish omillaridir. 
Axloqiy madaniyat – jamiyat, sotsium, individlar tomonidan axloqiy kamolat me’yorlariga erishish darajasidir. Kundalik turmushda, kishilar 
faoliyatida amal qiladigan va o‘zlashtiriladigan axloqiy qadriyatlar axloqiy kamolat me’yorlari bilan bog‘liqdir. Axloqiy madaniyat tarkibiga axloqiy ong, 
axloqiy munosabat va axloqiy faoliyat kiradi. 
Axloqiy ong tarixan o‘zgaruvchi axloqiy munosabatlarni anglatib, axloqiylikning sub’ektiv jihatidir. Voqelikka va inson faoliyatiga qadriyat 
tarafidan munosabatda bo‘lish axloqiy ongning muhim hususiyatidir. 
Axloqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida ko‘rinishi bo‘lib, axloqiy faoliyatga bog‘liq holda kishilar o‘rtasida tarkib topadigan o‘zaro 
bog‘liqlik va aloqalar yig‘indisidir. 
Axloqiy faoliyatda inson yoki jamiyatning axloqiy ongi, axloqiy munosabatlari yaxlit namoyon bo‘lib, axloqiy talablar, fazilatlar insonparvarlik 
mohiyatini kasb etadi. Axloqiy faoliyat: axloqiy bilimlarni egallash; axloqiy tuyg‘ularni shakllantirish; o‘zini tarbiyalash; mehnatga mehr; axloqiy 
tarbiyalanganlik va hakozolardan tashkil topadi. 

---

6 
Axloqiy me’yorlar va qoidalar o‘zida aniq tarixiy mazmun, muayyan jamiyatning ijtimoiy holatini aks ettiradi. Axloqiy madaniyat inson hulqining 
aniq ko‘rinishiga ega bo‘lmasdan mavjud bo‘la olmaydi. Axloqiy madaniyat axloqiy ongdan tashqari kishilarning hulqi orqali reallashadi. 
Jamiyatning axloqiy madaniyati mazmunan individ axloqiy madaniyatidan farq qiladi. Jamiyat axloqiy madaniyati axloqiy qadriyatlar tizimini 
ifodalaydi, shaxs axloqiy madaniyatida esa ana shu tizimning jihatlari individuallikda aks etadi. Bu ikki jihat bir-birini taqozo qiladi, bir-birini boyitadi. 
Estetik madaniyat insonning ma’naviy-hissiy faoliyati bilan bog‘langan munosabat va qadriyatlar tizimini ifodalaydi. Estetik madaniyat sohasi-bu, 
insonning tevarak atrofini o‘rab olgan voqelikka nisbatan bo‘ladigan munosabatida o‘zini erkin namoyon etishdir. Bu erkinlikning mohiyati shundaki, 
inson predmetga, uning jinsi va turiga mos me’yorni topib gavdalantiradi, uni qayta ishlaydi. 
Estetik madaniyat jamiyat madaniyatining ixtisoslashtirilgan qismi bo‘lib, uning holatini san’at va estetik munosabatlar rivojlanishi bilan bog‘lab 
tushuntirish mumkin. 
Estetik munosabatlar va unga muvofiq keladigan estetik qadriyatlar tizimi estetik madaniyatning unsurlari hisoblanadi. Estetik madaniyatning 
xususiyatlari esa uning negizini tashkil etuvchi faoliyatning o‘ziga hosligi bilan shartlangandir. Faoliyat amal qilmog‘i uchun: faoliyat sub’ekti, faoliyat 
ob’ekti, faoliyatning o‘zi bo‘lishi kerak. 
Madaniyat tizimida fan - moddiy va ma’naviy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib, fan ma’naviy ishlab chiqarishning mahsuli sifatida o‘zida 
insonning mohiyatli kuchlarini ifoda etib, madaniyat hodisasi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Fan madaniyat hodisasi sifatida bilimlarni ishlab chiqarish hususiyatlari nazarda tutiladi. Har qanday tasavvur va bilimlar singari fan ham ijtimoiy 
praktika, ijtimoiy ehtiyoj tufayli yuzaga keladi. 
Madaniyat tizimida din- insonning e’tiqod ramzi, oxirat va hayot tasavvurlarining ma’naviy va moddiy madaniyat sifatida namoyon bo‘lishidir. 
Shuningdek, din barcha jamiyatlarda axloqni shakllantiruvchi soha bo‘lib keldi va g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishlarga ega bo‘ldi. Ibtidoiy davrlardan boshlab 
madaniyatning tarkibiy qismi sifatida shakllanib, jahondagi yirik madaniyatlar: budda, xristianlik, islom tsivilizatsiyalarini yaratdi. 
Kasb mahorati madaniyati- aniq mehnat turi bilan bog‘liq maxsus nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalar yig‘indisidan iborat.
Pedagogik mahorat madaniyati – ilmiy bilimlarni va axloqiy qadriyatlarni mazkur jamiyatdagi yosh avlodga yetkazishdan iborat.
Ekologik madaniyat – inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni qamrab oladi. Bu soha «Madaniyatshunoslik»ka oid tadqiqotlarda eng faol 
rivojlanib borayotgan sohadir. Ekologik madaniyatga, ayniqsa g‘arb olimlari alohida yondashib, atrof-muhit omillaridan kelib chiqqan holda 
madaniyatning turli shakllarini tahlil qiladilar. Bu tahlillarga binoan, madaniyat tabiiy sharoitlarga ko‘nikish vositasi sifatida tushuniladi. Xo‘jalik, yashash 
binolari, mehnat qurollari, kiyim va urf–odatlar ma'lum darajada iqlim, geografik joylashuv, o‘simliklar va hayvonot olami, temperatura va boshqa 
ob’ektiv sabablar bilan belgilanadi. Jumladan, Osiyo va Afrikaning sahro va cho‘l hududlarida sut mahsulotlari go‘sht maqsulotlariga qaraganda muhim 
o‘rin egallaydi. Dunyoning boshqa hududlarida esa, o‘simlikdan tayyorlangan ovqat go‘shtli ovqatlarga nisbatan yuqori o‘rinda turadi.
Umuman, insoniyat yer yuzida olg‘a siljishi natijasida uning tabiat bilan yoki ma'lum geografik sharoit bilan bog‘liq xo‘jalik–madaniy ko‘rinishi 
paydo bo‘lgan. Insonlar ma'lum geografik sharoitga mos tarzda yashash tarzini yaratganlar. 
8.
Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular orasida quyidagilarni aloxida ta’kidlab ko‘rsatish mumkin. 
Madaniyat, avvalo, ijtimoiy vazifalarni, ya’ni shaxsni, odamni inson qilib shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi. Madaniyat xar bir 
shaxsning insoniyat yaratgan bilimlarni, ma’naviy qadriyatlarni, tartib-o‘oidalarni o‘zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to‘la huquqli a’zosi sifatida 
faoliyat yuritish o‘obiliyatini shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat hukmronligidan ajralib chiqishi madaniyatga xos ayrim elementlarning 
shakllanishi bilan birga sodir bo‘ladi. Aynan madaniyat orqali xar bir shaxs jamiyatda to‘plangan tajribalarni, an’analar va urf-odatlarni turmush tarzini 
o‘zlashtiradi, ular keyingi avlodlarga yetkaziladi. 
Madaniyat axborotlarni o‘zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi. Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to‘²risida turli ma’lumotlar, 
axborotlar olish, ularni avloddan avlodga o‘tib borishini ta’minlaydi. 
Madaniyat tartibga soluvchi vazifani xam bajaradi, ya’ni kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilangan tartib-o‘oidalar, axloqiy-xuquqiy 
normalar asosida tartibga solishga xizmat qiladi.
Madaniyat kishilar o‘rtasida o‘zaro fikr almashuv bilan bo²liq bo‘lgan, aloqa uchun xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita 
rolini o‘ynaydi. Gap shundaki, madaniyatning bir qator soxalari – fan, san’at, texnika va boshqalarning o‘ziga xos tili bo‘lib, ularni bilmasdan turib 
madaniyatni to‘laligicha bilib bo‘lmaydi. 
Madaniyat aksiologik vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar tomonidan moddiy, ma’naviy, estetik, axlokiy qadriyatlarni egallashga, yomondan 
yaxshini, be’mani, xunuk narsalardan go‘zallikni ajrata bilishga ko‘maklashadi. 
Madaniyat ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini xam bajaradi. Insonni mavjud madaniyatga tanqidiy-ijodiy qarash, isloh qilish, takomillashtirish, 
yangi bilimlar, qoidalar, qadriyatlar, tartib-qoidalar yaratishga undaydi. 
Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruxiy toliqishni xaydash, xordiq chiqarish, tiklanish, kayfiyatini ko‘tarish yo‘lidagi tadbirlar, o‘yinlar tashkil 
etuvchi vazifalarni xam bajaradi. 
Madaniyat doimo taraqqiy etuvchi ko‘p qirrali jarayon, uning tarkibiga kiruvchi elementlari o‘zgarib turadi. Shu jixatdan tadqiqotchilar madaniyatni 
o‘ziga xos belgilari, sifatiga o‘arab bir necha turlarga bo‘ladilar. Madaniyatga sivilizatsion nutai nazardan yondashuvchi mutaxassislar insoniyat bir necha 
sivilizatsiyalarni bosib o‘tganligini ta’kidlaydilar. 
Madaniyatni tili, dini, an’analari, qadriyatlari, iqtisodiyoti yaqinligini inobatga olib milliy, mintaqaviy, davriy jixatdan bir necha turlarga bo‘lish 
keng taro‘algan. Milliy madaniyatda til asosiy vosita sifatida olinsa, mintaqaviy madaniyatda diniy, axloqiy, badiiy, moddiy, geografik yao‘inlik, 
umumiylik nazarda tutiladi. Madaniyatni iro‘iy omilni nazarda tutgan xolda bo‘lish holatlari xam uchraydi. Fransuz faylasufi J.Gobino jamiyat, madaniyat, 
din, til to‘laligicha irqiy jihatlar bilan bo²liq, madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan bo²liq deb tushuntiradi va Yevropa madaniyatini negroid madaniyatdan 
eng yuo‘ori, ustun darajada deb xisoblaydi.
9.
Ko‘rinishlari bo‘yicha madaniyat quyidagicha tasnif qilinadi: 
Ustun madaniyat – polietnik jamiyat a'zolarining ko‘pchiligi istifoda etadigan qadriyatlar, ishonch–e'tiqodlar, an'ana va urf–odatlardan iborat.
Qishloq madaniyati – faqat qishloq joyda doimiy yashab, qishloq xo‘jaligi bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlar o‘rtasidagi munosabatlar, hayot tarzi va 
boshqalardan iborat.
Shahar madaniyati – yirik va qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanmaydigan sanoat va ma'muriy markazdir. Hamma shahar aholisi uchun yagona 
madaniyat mavjud emas. Chunki shaharlar faqat geografik va geopolitik (Yevropa va Yaponiyaga yaqinligi) aholi miqdori, shahar kengligi bilangina emas, 
balki ishlab chiharish sohasiga ko‘ra ham farq qiladi: to‘qimachilik sanoati, konchilik sanoati markazlashgan shaharlar, shaxtyorlar shahri, avtomobil 
ishlab chiharishga ixtisoslashgan shaharlar, ilm–fan markazlari bo‘lgan shaharlar, kurort shaharlar, bularning har birida o‘ziga xos madaniyat mavjud. 

---

7 
Odat madaniyat – inson yashab turgan ijtimoiy va milliy muhitda kundalik hayot ko‘nikmalarini egallashdan iboratdir. Bu madaniyat ko‘rinishi 
oilada, tengdoshlar, qarindosh-urug‘lar davrasida yuz beradigan muloqotdan, maktab ta'limidan va ommaviy axborot vositalari orqali olingan ommabop 
bilimlar va ko‘nikmalardan iborat bo‘ladi.
Ixtisoslashgan madaniyat – fan, san'at, falsafa, huquq, din kabilarga oid bilimlarni to‘liq egallagan va o‘z sohalari bo‘yicha egallagan bilimlari orqali 
alohida guruhlarni tashkil qiladigan vakillarning kasb mahoratidir.
Madaniyat paydo bo‘lishi va darajasiga ko‘ra, quyidagi shakllarga ega: 
Yuksak (xos) madaniyat – oddiy odamlar tushunishi qiyin, jamiyatdagi maxsus ijodkorlar yaratgan madaniyat shaklidir. Bu madaniyat shakli nafis 
san'atni, mumtoz musiqani va adabiyotni o‘z ichiga oladi.
Xalq madaniyati – ommaviy va xalq oqzaki ijodi madaniyatini o‘z ichiga olgan madaniyat shakllari bo‘lib, keng ommaning mehnati va turmushiga 
bog‘liq holda yaratilgan qadimiy ijod namunalaridir. Xalq madaniyatining bu shakliga bugungi turmush tarzi, urf–odatlar, qo‘shiqlar, folklor ansambllari, 
xalq og‘zaki ijodi janrlari – afsonalar, ertaklar, eposlar va boshqa janrlar mansub. 
Ommaviy madaniyat – baynalmilal va milliy ko‘rinishga ega bo‘lib, keng auditoriyaga mo‘ljallangan, muallifi mavjud, odamlarning talab va 
ehtiyojlarini bir zumda qondiradigan har qanday yangi hodisalarga ta'sir bildirib, ularni aks ettiradigan madaniyat shaklidir. Estrada, sirk, radio, 
televideniye va boshqa ayrim musiqa turlari shu madaniyatga aloqadordir. 
10.
"Madaniyatshunoslik" fani diqqat markazida insonda ziyolilik hissini tarbiyalash vazifasi turadi. "Kishi qanchalik ziyoli bo‘lsa,— degandi 
akademik D.S.Lixachev, - u shuncha ko‘p narsani tushunadi va o‘zlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayadi. Kishining 
madaniy saviyasi qanchalik tor bo‘lsa, u hamma yangiliklarga va "juda qadim"ga nisbatan shunchalik befarq bo‘ladi, o‘zining eski odatlari bilan yashaydi. 
Dunyoqarashi tor bo‘lib, hamma narsaga shubha bilan qaraydi. O‘tmishning madaniy qadriyatlarini va o‘zga millatlar madaniyatlarini bilish, uni saqlash, 
ko‘paytirish, estetik qimmatliklarini qabul qila bilishning rivojlanib borishi madaniy taraqqiyotning eng muhim vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Insoniyat madaniyati rivojlanishi tarixi bu nafaqat yangi, balki eski madaniy qimmatliklarni izlab topish tarixidir. Shuningdek, o‘zga madaniyatlarni bilish, 
ma’lum ma’noda gumanizm tarixi bilan qo‘shilib ketadi. Bu boshqa xalqlarga nisbatan hurmat, to‘g‘ri ma’nodagi bardoshlilik, tinchlik tilash demakdir". 
Insondagi birinchi ijtimoiy ehtiyoj tarbiyaga yoki tarbiyalanishga 
bo‘lgan ehtiyojdir. Bu ehtiyojni hamma ham, ayniqsa, go‘dakligi va bolaligida zarur narsa sifatida qabul qilavermaydi, shuningdek, madaniyatni 
ham. Demak, tarbiya, madaniyat ham, insoniyatning mavjudlik, barhayotlik sharti sifatida jamiyatning ongli va madaniyatli qatlamlari tomonidan yaratiladi 
hamda yoshlarga singdiriladi. 
Tarbiya ob’ektida ijobiy fazilatlarni va ijodiy hislatlarni shakllantirish-pedagogikaning ham, madaniyatshunoslikning ham vazifasi. 
Madaniyatshunoslikning amaliyot bilan bog‘liq yo‘nalishi —"prikladnaya kulturologiya" (amalda tatbis qilinadigan, amaliy madaniyatshunoslik) xuddi shu 
joyda pedagogika bilan hamkorlik qiladi, uning boy tarbiyaviy ta’sir usullaridan foydalanadi. 
11.
Madaniyatshunoslik tarixida madaniyat va sivilizatsiya tushuncha-larini bir-biri bilan aynanlashtirish, bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga 
qaratilgan xilma-xil nazariyalar vujudga keldi. Bizningcha, madaniyat va sivilizatsiya bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, ulami bir xil hodisa sifatida 
tavsiflash ham, ulami bir-biriga qarshi qo’yish ham to’g’ri emas. 
«Sivilizatsiya» atamasi madaniyat atamasiga nisbatan ancha keyin, ya’ni XVIII asr o’rtalarida vujudga keldi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchi 
bo’lib shotland faylasufi A. Fergyusson qo’llagan. U insoniyat tarixini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlariga bo’ldi. A. Feigyusson sivilizatsiya 
deganda ijtimoiy rivojlanishning oliy bosqichini tushungan. XVIII asr fransuz ma’rifatparvar-faylasuflari sivilizatsiya tushunchasini keng va tor ma’noda 
qo’lladilar. Ular keng ma’nodagi sivilizatsiya deganda aql, adolat va diniy bag’rikenglik prinsiplariga asoslanadigan jamiyat taraqqiyotining yuqori 
bosqichini nazarda tutdilar. Fransuz ma’rifatparvarlarining sivilizatsiya to’g’risidagi bunday tasavvurlari A. Fergyusson qarashlari bilan hamohang deyish 
mumkin. Ularning fikricha, sivilizatsiya tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog’liq bo’lib, insonga xos barcha sifatlar (o’tkir zehn, yuqori 
ma’lumot, ko’rkamlik, muloyimlik) majmuasini ifodalaydi. 
Keyinchalik sivilizatsiya tushunchasi yangicha mazmun bilan boyib bordi. Ingliz tarixchisi Amold Тoynbi sivilizatsiyaga madaniyatning muayyun 
bosqichi sifatida qaradi, madaniyatning ma’naviy jihatlariga alohida urg’u berdi, dinni sivilizatsiyaning eng muhim elementi deb hisobladi. 
Nemis madaniyatshunosi Osvald Shpengler o’zining «Yevropa quyoshining so’nishi» (1918-1922) asarida sivilizatsiyani inqirozga yuz tutgan, o’lib 
va yemirilib borayotgan madaniyat sifatida ta’rifladi. Uning fikricha, madaniyat jonli organizm bo’lib, shaxs ijodiy qobiliyati va individualligini to’la 
namoyon etadi, san’at va adabiyotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Sivilizatsiyada esa texnika va hissiz aql hukmronlik qilar ekan, bu 
narsa badiiy ijodga imkon bermaydi, insonni hissiz maxluqqa aylantiradi. Тaniqli rus faylasufi Nikolay Berdyayev ham o’zining «Тarixning ma’nosi» 
asarida shunday fikmi ilgari surgan edi. 
Madaniyat va sivilizatsiya mohiyatini bilishda ularni bir-biri bilan qiyoslash, har birining nisbiy mustaqilligi va o’ziga xos xususiyatlarini ajratish 
muxim metodalogik ahamiyatga molikdir. 
Sivilizatsiyaga erishish, shubhasiz, madaniyatning biron-bir darajasiga erishish, madaniyat esa, o’z navbatida, insoniyatning sivilizatsiyaga 
erishganlik ko’rsatkichidir. Madaniyat va sivilizatsiya elementlari inso-niyat tarixining juda uzoq davrlariga borib taqaladi: insoniyat yovvoyilikka qarshi 
madaniyatni, varvarlikka qarshi sivilizatsiyani yaratdi. Yovvoyilik va varvarlik bir ma’noli tushunchalar emas: yovvoyilik insoniy mohiyatdan 
begonalashish, nooqilona emas, balki instinktiv ravishda faollik ko’rsatishdir; varvarlik — mavjud ijtimoiy tartib, me’yor, qoida, qonun va axloqni tan 
olmaslik, yovuzlik, bosqinchilik va tajovuzkorlik ifodasidir 

---

8 
12.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma'naviyat, ma'rifat va madaniyat masalalari ikkinchi darajali ahamiyat kasb etuvchi masalaga aylanib qoladi 
deb aytuvchilar ham mavjud. Albatta, bunday hodisaning vujudga kelishida birinchi navbatda mamlakatda olib borilayotgan siyosatning qanchalik 
ma'naviy-ma'rifiy ahamiyat kasb etishiga bog'liq bo'lib qoladi. 
Ma'naviyatning birinchi o'ringa qo'yilishiga ikkita sabab bor:Birinchidan, biz Yaponiya kabi yuksak rivojangan mamakatlarning taraq qiyot 
omillarini o'rganib, faqat yuksak iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashi mumkinligiga amin bo'ldik. 
Ikkinchidan,respublikamizda iqtisodiy rivojlanishni orqaga surayotgan, unga to'siq bo'layotgan sabablardan eng muximi- ma'naviyatsizlik ekanini 
anglab yetdik. 
Bozor iqtisodiyoti tamoyillarima'naviyat masalalari bilan qarama-qarshi qo'yilmasdan, balki ular bir-birini to'ldiruvchi, uyg'un holdagi siyosat 
misolida amalga oshirilishi lozim, faqatgina ma'naviy sog'lom, kuchli jamiyatgina buyuk islohotlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Aynan 
ushbu uyg'unlikka erishi maqsadida O'zbekistonda 90-yillarning boshlaridan ma'naviyat masalalari katta ahamiyat kasb eta boshladi. 
Tadbirkorlik va ishbilarmonlik bozor iqtisodiyotining talabidir. Bozor munosabatlariga o'tish va uning rivoji tadbirkorlik bilan chambarchas 
boglanib ketadi. Tadbirkor xam ma'naviy pok, ma'rifatli bo'lishi kerak. 
20. 

---

9