Ko’rildi: O’ibdo’

Asosiy tushuncha va atamalar: Teleko`rsatuvlarning fizik asoslari. Toshkent- televideniya Vatani

Darsning blok chizmasi:

№	Dars bosqichlari:	Vaqti:
1	Tashkiliy qism	3 minut
2	O`tilganlarni takrorlash	10 minut
3	Yangi mavzuni bayoni	25 minut
4	Darsni mustahkamlash	5 minut
5	Uyga vazifa	2 minut

Darsni o`tish metodi: joriy, baxs munozara, savol- javoblar.
Darsni borishi:

1. 
   Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish, davomatini aniqlash, navbatchilikni nazorat qilish.
   
2. 
   O`tilgan darsni takrorlash: uyga vazifani tekshirish orqali o`tilganlarni takrorlash. Yangi mavzu bayoni:
   

Teleko’rsatuvlarni amalgam oshirish prinsipi radioeshittirishlar sxemasidan uncha katta farq qilmaydi. Farq shundan iboratki, uzatuvchi qurilmada yuqori chastotali tebranishlar faqat tovush signallari bilan emas, balki tasvir signallari bilan ham modullashtiriladi. Narsalarning tasvirlarini elektr siganllariga aylanti-rish ikonoskop deb ataluvchi electron nurli trubka yordamida amalga oshiriladi. Ikonoskopdan olinadigan elektr tebranishlar radiouzatuvchiga uzatiladi va ular tarqatilayotgan to’lqinlarni, tovush uzatganda mikrofon zanjiridagi o’zgaruv-chan tok radioto’lqinlarni qanday modullashtirgan bo’lsa, xuddi shunday usulda modullashtiradi. Qabul qiluvchida olingan signallarni ko’rinuvchi tasvirga aylan-tirish vakuumli electron-nurli trubka – kineskop yordamida amalga oshiriladi. Elektron dasta uzatgichda qanday harakat qilgan bo’lsa, kineskopdagi electron dasta ham ekranda huddi shunday harakatni takrorlaydi. Teleko’rsatuvlar sig-nallarini uzatish ultraqisqa to’lqinlar diapazonida amalga oshiriladi. Bu signal-larni qabul qilish to’g’ridan - to’g’ri ko’rish chegarasida amalga oshiriladi. Masa-lan, balandligi 540 m “Ostankino” teleminorasi 130 km ga teleko’rsatuvlarning ishonchli qabulini ta’minlay olmaydi. 1985 yilda qurib bitirilgan balandligi 375 m bo’lgan Toshkent teleminorasi esa teleko’rsatuvlarni 100 km ga ta’minlaydi.

Teleko’rsatuvlarni uzoq masofalarga uzatish uchun maxsus qurilmalar (retran-slyator) dan foydalaniladi. Aloqa yo’ldoshlaridan foydalanish esa teleko’rsatuvlarni Yer sharining istalgan nuqtasiga uzatishga va qabul qilishga imkon beradi. Signallar yo’ldoshga uzatiladi, yo’ldosh esa ularni belgilangan maydondagi antennalarga yo’llaydi. Bunday yo’ldoshlar, odatda, geostatsionar orbitalarda faoliyat ko’rsatadi.Yo’ldoshni kosmosning biror nuqtasida joylash-tirish uchun elektr aloqaning xalqaro uyushmasidan ruxsatnoma olinadi. Toshkent – televideniye vatani. Zamonaviy televizorlarning birinchi na’munasi aynan vatanimizda ixtiro qilingan. 1928 yilda toshkentlik ixtirocholar B.Grabov-skiy va I.Belyanskiylar electron nur yordamida harakat qilayotgan tasvirni bir joydan ikkinchi joyga uzatadigan va qabul qiladigan apparat – “radiotelefon”ni yaratdilar. 1928 yilning avgustida bu sodda “televizor” jamoatchilikka ishlab turgan holda namoyish qilindi. Afsuski, bu ixtiroga o’z paytida tegishli e’tibor berilmadi. O’zbekistonda television ko’rsatuvlar rasman 1956 yil 5 noyabrda boshlandi. Hozir eng zamonaviy texnik vositalar bilan jihozlangan O’zbekiston televideniesi besh dasturda ishlaydi.

Radioto’lqinlar yordamida narsalarning turgan joyini aniqlash, ulargacha bo’lgan masofalarni o’lchash usuli radiolokatsiya deyiladi. Radiolokatsiya o’rganilayotgan narsadan qaytgan ultraqisqa to’lqinlarni qayd etishga asoslangan. Radiolokator (radar) umumiy antennaga ega bo’lgan radioperedatchik va radiopriyomniklardan iborat bo’lib, qabuldan uzatishga o’tkazgich moslama bilan ta’minlangan. Antenna, radionur – qat’iy yo’naltirilgan nurlanish hosil qiladi. Nurlanish qisqa 10^-6s davom etadigan qisqa impulslar ko’rinishida amalgam oshiriladi. Nurlanish impulse chiqarilgandan so’ng antenna avtomatik ravishda o’rganilayotgan narsadan qaytgan elektromagnit to’lqinlarni qabul qilish rejimiga o’tadi. Radiosignal jo’natilgan va qaytgan vaqtlar qayd etilib, narsalargacha bo’lgan masofa yoki uning harakat tezligi aniqlanadi. Radiolokatsiya va shu usulda ishlovchi asboblar ham harbiy, ham tinch maqsadlarda keng qo’llaniladi. Ular yordamida havo va dengiz kemalari harakatini boshqarish vazifalari va boshqa sayyoralargacha bo’lgan masofalarni aniqlash, meteorit va boshqa fazoviy jismlarning harakatini kuzatish kabi ishlar amalgam oshiriladi.

XX asrgacha aloqa majmuasi, asosan, feld’egerik aloqasi va maxsus aloqadan iborat bo’lgan. Lekin o’tgan asr aloqa tarmog’ining keskin o’zgarib ketishiga olib keldi. Ularning ichida keng tarqalgani telefon aloqasidir. Bugungi kunda uyali aloqa vositasi, electron pochta va internet aloqa tizimi turmush tarzining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bu tizimlarning ish prinsipi dastlabki radiotelefon aloqadan keskin farq qilmaydi, faqat ular fan va texnikaning so’nggi yutuqlari, zamonaviy kompyuterlar va kosmik yo’ldoshlar vositasida amalgam oshiriladi.

3. 
   Mustahkamlash:
   

1. 
   Tebranish konturi nimadan tashkil topgan?
   
2. 
   Detektorlash nima uchun zarur?
   
3. 
   Nima uchun detektorlar priyomnikda faqat kuchli radiostansiyalarning signallari qabul qilinadi?
   
4. 
   Priyomnikda past chastotali kuchaytirgichning ahamiyati nimadan iborat?
   

4. 
   Uyga vazifa: 7- betdagi savollarga javob yozish.
   

5. 
   Baholash: dars davomida baholab jurnalga qayd qilish.