Kimyo kafedrasi qo’lyozma huquqida udk

Ikkilamchi qayta ishlash. Neftdan olinadigan benzin miqdorini oshirish va neftni haydashdan qolgan maxsulotlar tuzilishini o’zgartirish maqsadida neft ikki usulda qayta ishlanadi. Bular – neftni krekinglash va riforminglashdir.

Neftni krekinglash – neft tarkibidagi katta molekulyar massadagi (C₁₂
dan boshlab) uglevodorodlarni kichik molekulyar massadagi uglevodorodlarga aylantirishdir.
Krekinglash ikkiga bo’linadi: a).Termik krekinglash. Mazutni 450-500 ^oC va P=2-7 MPa da qizdirish natijasida kichik molekulyar massali to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarga aylantirishdir:
^C16^H34^→C8^H18 ^{+ C}8^H16
geksadekan oktan okten

C₈H₁₈→C₆H₁₄ + CH₂=CH₂

oktadekan geksan etilen

Termik kreking natijasida neftdan olinadigan benzin miqdori oshiriladi va kimyo sanoati uchun xomashyo – to’yinmagan uglevodorodlar olinadi.

b). Katalitik krekinglash. Bunda asosan neftni birinchi qayta ishlash natijasida olingan gazoyl fraksiyasi katalizator (alyumosilikatlar) ishtirokida 450 ^oC da qayta ishlanadi. Shu usul bilan asosan aviatsiya benzini olinadi. Katalitik krekingning ahamiyatli tomoni shundaki: bunda to’g’ri zanjirli uglevodorodlar tarmoqlangan zanjirli birikmalarga aylanib, uning yonuvchanlik xossasini (oktan soni) va neftdan benzin olish unumini 80% ga oshiradi. Kreking jarayonida tarkibida C₁-C₄ atomlari saqlagan to’yingan yoki to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’ladi. Bu gazlar aralashmasi kreking gazi deyiladi. Kreking gazi kimyoviy sanoat uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.
Al₂O₃, Mo va Pt katalizator ishtirokida to’g’ri zanjirli (C₆-C₈) uglevodorodlar va sikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadi va benzinning sifati yaxshilanadi. Bu jarayon neftni reforminglash deyiladi.
Neftni qayta ishlash turlariga neft pirolizi ham kiradi. Bu qayta ishlashda neft havosiz sharoitda qizdiriladi. Piroliz maxsulotlari sifatida to’yinmagan uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol) olinadi. Shu sababli bu jarayon neftni aromatlash ham deyiladi.
Neft faqat yoqilg’i maxsulotlari olinuvchi tabiiy manba bo’lmasdan, kimyoviy moddalar olish uchun xomashyo hamdir. Shu maqsadda
Respublikamizning eng asosiy neft zahiralari saqlangan janubiy hududlarida Buxoro neftni qayta ishlash zavodi va uni atrofida katta kimyoviy ishlab chiqarish majmuasi barpo etilyapti.
Shunday yerik ishlab chiqarish majmuasi qatoriga Farg’ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari kiradi. Bu yerik ishlab chiqarish majmualarining barpo etilishi O’zbekiston Respublikasining neft mustaqilligini ta’minladi.
Neft va neftni qayta ishlash maxsulotlari sifati va samaradorligini oshirish borasida O’zRFA akademigi M.F. Obidova va O’zRFA Umumiy va anorganik kimyo institutidagi akademik Z.S. Salimov rahbarliklaridagi hamda Toshkent DTU, Toshkent Kimyo texnologiya instituti, Buxoro Oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti olimlari ilmiy izlanishlar olib borishayapti.
Hozirgi davrda bitum ishlab chiqarishning asosiy usullaridan biri neftni haydash orqali olinadigan gudronni krekinglash hisoblanadi,ya`ni neftni turli fraksiyalarga ajratishda hosil bo`ladi. Shu bilan bir qatorda kelajakda maxsus texnologik sxema asosida yuqori xossaga ega bo`lgan bitum ishlab chiqarish rejalashtirilgan[1-8].
Yoqilg`I va yoqilg`I moy mahsulotlari olishda birinchi bosqich neftni haydash va turli fraksiyalarni olishdan iborat. Neftni to`g`ridan-to`g`ri haydash orqali Yoqilg`I va yoqilg`I moy mahsulotlarini olish biroz bo`lsada kamayadi.
1-jadval