Kamal mámbetov, Kama

Kishi jazšw. Kishi jazıw — dep atal®an bul bólek tiykarınan 731-jılı uy®ır sawashında qaza tapqan túrk qa®anı Kúltegin (685 — 731) húrmetine jazıl®an qulpı tas bolıp, onda derlik túrki qa®anatınıń bir ásirge juwıq tariyxıy waqıyaları sóz etilgen. Bul jazıwdı miyras etip qulpı tasta jazıp qaldır®an onıń tuwısqan a®ası Bilke qa®an ekenligi belgili. Sebebi tekstte kórsetilgendey-aq,

«Belimniń mádarı, jetkinshek inimnen ayrıldım» — degen qatarlar da bul pikirdi ayqın tastıyıqlaydı.
Biraq Bilke qa®an ózi sháwketli patsha bolsa da, inisi Kultegindi ózinen kem sanamaydı. «Men ómirimde qanshama jeńislerge erisken bolsam, hámmesinde de Kulte- ginniń erligi arqasında eriskenmen» — deydi.
Bul jazıw bir adamnıń erligi bayanlan®an arnaw sóz (táriyp) yaki onıń ólimine arnal®an joqlawda emes, jazılıw usılı ja®ınan áyyemgi patshalar tariyxı (Shaxnamalar®a) na usap ketedi. Bunda bir adam ®ana emes, bálki bir tutas xalıq ómiri kóz aldıńa keledi.
Bilke qa®an inisi Kultegin haqqında baslawdan aldın ózi hám óz siyasatı haqqında aytqan. Bunda otız to®ız o®uz-qıpshaq qáwimi hám onı bir jerge biriktiriw ushın gúres waqıyaları sóz boladı.
Albette, birneshe qáwimlerdi biriktiriwdiń ózi de ańsatqa túspegen. Usınday sebep penen el arasında urıs-qa®ıslar kóbirek bolıp, bunday sawashlarda óz erligi menen tanıl®an batır sárkarda Kultegin bol®anlı®ı atap kórsetiledi. Jazıwda
Kulteginniń júrgizgen sawashları qısqa bayan etilip, ol shı®ısta Shantun tegisligine deyin, túslikte to®uz o®uz, batısta injiw, sol ja®ında Bayqırı ellerin ózine qosıp al®anlı®ı haqqında sóz boladı.
Jazıwda kórsetilgendey-aq, «túrki xalqınıń ózi de ósimliktiń dánindey bolıp shashılıp ketti. Olardı jıynap alıwdıń ózi ańsatlıqqa túspedi» — deydi.
Solardıń biri Óteken qoynawı haqqında sóz boladı. Bul jer negizinen túrki taypalarınıń kóp jaylasqan jeri bolıp, tábiyatı gózzal, jeri qunarlı eken. Jazıwda «Óteken»,
«Bayqırı» jerleri túslikte — dep aytıwına qara®anda, alım- lardıń kópshiligi Issıq kól, Fer®ana oypatları bolıwı itimal — dep shamalaydı. Bilke qa®annıń aytıwı boyınsha Orxon dáryası boyında®ı xalıqtı Óteken qoynawına kóshirip, otırıqshı elge aylandırmaqshı bol®an. Biraq kóshpeli turmısqa úyrenip ketken el bu®an boysınba®an. Bilke qa®an da, Kultegin de negizinen eldi biriktiriwge kúsh sal®an ájayıp adamlar bol®anlı®ı seziledi.
Qa®an (xan, patsha) obrazları bul jerde qara basınıń baxtı, baylıq ushın gúresiwshiler emes. Olar el-xalıqtı bir jerge jámlestirgen, óz xalqınıń keleshegi ushın gúresiwshi adamlar sıpatında sáwlelenedi. Qulpı tasta bul haqqında da tolıq aytıl®an.
Bul tek jazıw emes — poeziya, tek poeziya ®ana emes — tariyx. Demek mádeniy miyrasımızdıń tórkininiń bir
®ana bólegi. Jazıwda bunnan tısqarı tab®ash qáwimleriniń hiylekerligi haqqında sóz baradı. Qullasıkishi jazıwdıń ózinde de adamdı tań qaldıratu®ın hikmetli sózler kóp. Bul jazıw tek Kulteginge arnal®anı menen Bilke qa®annıń atı kóbirek aytıladı. Al Bilke qa®an®a arnal®an jazıwda bolsa Kulteginniń erligi ádewir sóz etiledi.

2.