―ilm-fan va ta‘limda innovatsion yondashuvlar, muammolar, taklif va yechimlar‖ mavzusidagi

 ―ILM-FAN VA TA‘LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR‖ MAVZUSIDAGI
4-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI
 
 
30 - SENTABR 2020 - YIL 
―UzACADEMIA‖ scientific-methodical journal
 
 
 
 
 
 
107 
www.academiascience.uz
Skeletning xususiyatlari ham o‗ziga xosdir. Sutemizuvchilarning miya qutisi 
juda rivojlangan. Tishlar jag'ning hujayralarida joylashgan bo'lib, odatda kesma, tish 
go'shti va molarga bo'linadi. Deyarli barcha hayvonlardagi bachadon umurtqasi 7 
umurtqadan iborat.[4] Umurtqalar o'zaro bog'liq bo'lib, sakral va odatda ikkita kaudal 
bundan mustasno (birgalikda o'sadi, ular bitta suyak - sakrumni hosil qiladi). Iplar 
torakal vertebra bilan bog'langan (odatda 12-15), ularning ba'zilari sternumga 
ulanadi, boshqalari erkin tarzda tugaydi. 
Ko'pchilik sutemizuvchilarda oldingi kamarlar juftlashgan klavikulalar va 
skapulalar orqali hosil bo'ladi. Qarg'a suyaklari sutemizuvchilarning ozgina qismida 
saqlanib qolgan. Orqa tarafdagi kamar (tos suyagi) sakrumga biriktirilgan ikkita tos 
suyagidan iborat. Oyoq-qo'llarning skeleti boshqa to'rt oyoqli umurtqali hayvonlar 
kabi bir xil bo'lim va suyaklardan iborat. 
Sutemizuvchilarning kelib chiqishi. Sutemizuvchilar, qushlar singari, qadimgi 
sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Bu zamonaviy sut emizuvchilarning 
zamonaviy sudraluvchilar bilan o'xshashligi, ayniqsa embrion rivojlanishining 
dastlabki bosqichlarida namoyon bo'ladi. Yo'qolgan hayvon tishli dinozavrlari 
bo'lgan sutemizuvchilarda yana o'xshashlik belgilari mavjud. Rivojlangan qarg'a 
suyaklari, klyakka va boshqa tashkiliy belgilarga ega ko'plab ozuqa moddalari bilan 
tuxum qo'yadigan sutemizuvchi hayvonlarning mavjudligi ham sudraluvchilar bilan 
qarindoshlikni anglatadi. Bularga birinchi hayvonlar yoki ovipozitorlar kiradi. 
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, 
Sutemizuvchilar turli-tuman shakl va 
o‗lchamlarga ega bo‗ladi. Ular Yer yuzining qariyb barcha qismlarida - sovuq 
Arktikadan boshlab, issiq sahrolargacha, yaproqli o‗rmonlardan azim okeanlargacha 
uchraydi. Sutemizuvchilar har bir turining vakillari o‘zlarining alohida hayot tarzini 
yuritadi. Masalan, yo‗lbars o‗ljasini o‗rmon chakalakzorida ovlaydi, delfinlar 
dengizda suzadi, krotlar yer ostida uya qaziydi, ko‗rshapalaklar havoda parvoz qiladi, 
otlar yerda chopadi, maymunlar esa, daraxtda shoxdan-shoxga sakraydi. 200 million 
yillar avval, sutemizuvchilarning ajdodlari qadimgi paleozoy davri sudralib 
yuruvchilari bo‘lgan. O‗sha davrlarda sayyoramizda hali dinozavrlar izg‗ib 
yurishardi. Birinchi sutemizuvchilar yerqazirga o‗xshash kichkina hayvonchalar 
bo‘lishgan. Ular hasharotlar va dinozavrlar tuxumlari bilan oziqlanishgan. Taxminan 
65 million yillar avval dinozavrlar yo‘q bo‘lib, qirilib keta boshladi va 
sutemizuvchilar quruqlikda hukmronlik qiladigan mavjudotlarga aylandilar. Turli-
tuman yashash muhitlariga moslashish qobiliyati sutemizuvchilarga butun sayyora 
bo‘ylab tarqalib ketishga yordam berdi.