«ijtimoiy-madaniy faoliyat» kafedrasi «ijtimoiy madaniy faoliyat tarixi va nazariyasi» fanidan

17-Mavzu: O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy jamg‘armalar faoliyati

Reja:

1. 
   Jamg‘armalar, ularning strukturaviy-funksional mohiyati
   
2. 
   O‘zbekistonda jamg‘armalar faoliyatining huquqiy asoslari va rivojlanish meхanizmi
   
3. 
   O‘zbekiston ma'naviy-madaniy taraqqiyotida jamg‘armalarning roli
   
4. 
   Jamg‘armalarning ijtimoiy-ma'naviy va madaniy hayotdagi faoliyatini rivojlantirish vazifalari
   

Tayanch so’z va iboralar: Jamg‘armalar, ularning strukturaviy-funksional, madaniy hayot,axborot texnalogiyalari,fuqorolik jamiyati.

Jamg‘armalar va ularning strukturaviy-funksional mohiyatiBugungi kunda O`zbekiston kuchli fuqorolik jamiyati qurish yo`lidan borar ekan, bu sharoitda jamiyat hayotida tub islohotlar o`tkazish va modernizatsiyalash kundalik ehtiyojga aylanadi. XXI asr kishilik jamiyati tarixida va hayotida rivojlangan «Axborot texnologiyalari asri» sifatida kirib keldi. Ushbu yangi asr mamlakatlar, xalqlar va insonlar hayotida, tarixida o`zining o`lkan o`zgarishi va yangilanishi bilan juda katta tarixiy rol’ o`ynadi. Jamiyatning bu o‘zgarish va modernizatsiyalash jarayonida barcha sohada amalga oshirilayotgan tub islohotlar natijasida milliy qadriyat va an'nalarimiz ham tub mohiyatini saqlagan holda zamon talablariga xos tarzda takomilashdi. Bu takomillashuv jarayonida jamiyatning bir qator ijtimoiy institutlari faol ishtirok etadi. O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan jamg‘armalar ham shular jumlasidandir. Ma`lumki, biz zamonaviy komp’yuter va telekomunikatsiya tizimlari hamda texnologiyalarini yanada rivojlantirishga g’oyat muhim e`tibor qaratmoqdamiz. Jumladan, bizning mamlakatimiz ham ushbu voqe`likdan chetda qolmagan holda islohotlar jarayoniga jadallik bilan kirib bormoqda. Zero, bugun jamiyatimiz oldida turgan eng dolzarb masala “...mamlakatimizni modernizatsiya qilish va erkinlashtirishni, siyosiy huquqiy va iqtisodiy tizimni demokratik yangilashni, yurtimizda fuqorolik jamiyatini shakllantirishni davom ettirishdir.” Bu jarayonda albatta ijtimoiylashuv instituti sifatida jamg‘armalarning ham o`z o`rni bor albatta. O`zbekistonda demokratik jamiyat asoslari mustahkamlanib borgani sari yangi yangi milliy islohotlarga tayanish, ularni zamonaviy mazmun-mohiyat bilan boyitish va rivojlantirishga bo`lgan ehtiyoj har qachongidan ham kuchaymoqda. Bu – fuqarolarning xohish-irodasi, maqsad va intilishlari, adolatli, erkin, demokratik jamiyat barpo etish to`g’risidagi orzu-umidlarini ro`yobga chiqarish bilan uzviy bog’liq bo`lgan zarurat va vazifadir. Ushbu vazifa millatning ko`p ming yillik davlatchilik tarixi an`analariga suyangan holda amalda ro`yobga chiqariladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov bu xususida shunday deydi: «Bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi – bu demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islolhotlarini yanada chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo`lidan og’ishmay, izchil va qat`iyat bilan borishdir» – deb belgilab bergan vazifasidir. Bu vazifani yakdillik bilan amalga oshirishda O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan jamg‘armalar ham o‘ziga xos vazifani ado etib, birinchi navbatda bu jarayon ishtirokchilarini moddiy ta'minotini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan ularni ijtimoiy qo‘llab quvvatlash, faoliyatni rag‘batlantirishni amalga oshiradi. Jamiyatni yangilash va demokratlashtirish sharoitida jamg‘armalarning rolini oshishi fuqarolik jamiyatining bu muhim institutining faoliyat yuritishi uchun har tomonlama shart-sharoit yaratib berilayotganligi bu borada davlat siyosatining izchil amalga oshirilayotganligining dalolatidir. Jamg‘armalar dastlab jamiyatni o‘zini-o‘zi boshqarishi va uni mustaqil ijtimoiy birlik sifatida yashashini ta'minlash ehtiyojlari manfaatlari asosida paydo bo‘ldi. Jamiyat siyosiy tizimida ijtimoiy tashkilotlar bilan bir qatorda ommaviy jamoat tashkilotlari ham muhim rol o‘ynaydi. Ommaviy jamoat tashkilotlari ijtimoiy siyosiy tuzumi qanday bo‘lishidan qat'iy nazar barcha mamlakatlarda amal qiladi. Avvalo demokratik jamiyatni barpo etishda BMT hujjati (memorandumi)da ko‘rsatilganidek 3 ta (soha) sektorning o‘zaro hamkorligi muhim ahmiyat kasb etadi. Bular: 1) davlat; 2) bozor (iqtisodiyoti); 3) jamoat tashkilotlari. Uchinchi sektor haqida gap ketganda ular tarkibiga: kasaba uyushmalari (avvalo buni ijtimoiy tashkilotlarning asosi sifatida ham qaraladi), jamg‘armalar, yoshlar va xotin-qizlar harakatlari, kasbiy assotsiatsiyalar, klublar, akademik institutlar va boshqalar kiradi. O‘zbekiston Respublikasida jamg‘armalar tuzish va faoliyat prinsiplari sifatida ixtiyoriylik, teng huquqlilik, o‘zini-o‘zi boshqarish, oshkoralik, qonuniylikni e'tirof etishimiz mumkin. Ularning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha tafsiflanadi:

1. Ko‘ngillilik – ularning mutlaqo ixtiyoriy asosda tuzilganligi. Unda a'zolikning va faoliyat ko‘rsatishning har bir fuqaroning xoxishi hamda roziligi bilan amalga oshiriladi.

2. Mustaqillik – mavjud qonunlar va o‘z nizom qoidalariga ko‘ra faoliyat ko‘rsatish. Biror bir o‘zga tashkilotning qonunsiz aralashuvidan xoli bo‘lish.

3. O‘zini-o‘zi mablag‘ bilan ta'minlash. Nizom maqsadlarini amalga oshirish uchun qonunchilik talablariga muvofiq tadbirkorlik, ishlab chiqarish – xo‘jalik va boshqa man qilinmagan faoliyat bilan shug‘ullanish.

4. O‘z nomidan kelib chiqib, jamoatchilik, ya'ni ko‘pchilik uchun xizmat qilish. O‘ziga tegishli ma'lum qatlam yoki guruh manfaatlarini himoya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy yordamko‘rsatish va hokazo. 2002 yilda mamlakatimizda respublika va xalqaro ahamiyatga molik 220 dan oshiq jamoa tashkilotlari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, ularning 25 tasini ya'ni 11,3 foizini jamg‘armalar tashkil etgan. Shuningdek, respublikamizda hisob ro‘yxatiga olingan 1500 ta viloyat, 20 dan ortiq xorijiy davlatlarning jamoat tashkilotlari ham bor. 2009 yilda xalqaro va respublika ahamiyatiga molik 76 ta va mahalliy ahamiyatga molik 126 ta jamoat fondlari, jamg‘armalar faoliyat ko‘rsatgan.⁵¹ Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda besh mingtadan ortiq hukumatga qarashli bo‘lmagan tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda Bu tashkilotlar mamlakatning ijtimoiy­siyosiy hayotida ayollar va yoshlarning ishtirokini faollashtirish, ijtimoiy­iqtisodiy, gumanitar, ekologik masalalarni hal etish, shuningdek shaxs huquqlari va erkinliklarini himoya qilish sohasida ish olib bormoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIII bobida, «fuqarolik kodeksining» 73-75 moddalarida «Jamoat birlashmalari to‘g‘risida», «Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatinng asoslari haqida»gi qonunlarda nohukumat tashkilotlarining faoliyatini ta'minlashga qaratilgan qoida va me'yorlar o‘z aksini topgan bo‘lsa, prezident farmonlarida va Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, imtiyozli soliq to‘lovlarini belgilash, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash shart-sharoitlari yaratib berilmoqda. Prezidentimiz I.Karimov «O‘zbekiston XX1 asrga intilmoqda» asarida «Jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tizimlarining mavqyei o‘sib bormoqda,-degan edi. Ular faqat aholi fikrining turli ko‘rinishlarini ifoda etib qolmasdan, odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishga ham faol ta'sir ko‘rsatmoqda». Mamlakatimizda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning tashabbusi bilan tuzilgan va ko‘ngilli, o‘zini-o‘zi boshqaruvchi tashkilotlar xilma-xilligi bilan farqlanadi. O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan jamg‘armalarni quyidagicha guruhlash mumkin:

• 
  Aholi muayyan yirik toifalarning ijtimoiy manfaatlarini ko‘zlab ishlashga ixtisoslashgan hukumatga qarashli bo‘lmagan umummilliy jamg‘armalar («Mahalla», «Nuroniylar» jamg‘armalari).
  
• 
  Ixtisoslashgan milliy va xalqaro jamg‘armalar («Ekosan», «Sog‘lom avlod uchun» jamg‘armasi, «Umid» jamg‘armasi, Amir Temur madaniy-tarixiy jamg‘arma, Matbuotni demokratlashtirish va jurnallarni qo‘llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg‘armasi, Orolni qutqarish jamg‘armasi, Imom al Buxoriy xalqaro jamg‘armasi, “Oltin Meros” xalqaro hayriya jamg‘armasi, Estrada san'atini rivojlantirish jamg‘armasi, “Ijod” fondi ).
  
• 
  Umumiy xayriya jamiyatlari, jamg‘armalari (Respublika bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi, Bolalar uyi tarbiyalanuvchilarini ijtimoiy himoya qilish jamg‘armalari “Sen yolg‘i emassan”, “Mehr nuri” “Fond Forum” jamg‘armalari).
  
• 
  Iqtisodiyot, moliya, bank tizimi va qishloq ho‘jaligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan jamg‘armalar, fondlar (Byudjetdan tashqari jamg‘arib boriladigan pensiya fondi, Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasi).
  

Mamlakatda XXI asr boshlarida «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» konseptual siyosiy dasturni amalga oshirish maqsadlaridan kelib chiqib, markaziy davlat organlarining ayrim vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati, o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich berib borish asosida jamiyat qurilishini erkinlashtirish jarayonlari boshlandi. Bu sohada quyidagi yo‘nalishlarda islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda:

• 
  birinchidan, jamiyat a'zolarining ongi, irodasi, madaniyati, ma'naviyati va bilimi yuksak darajada bo‘lishiga erishish, ularning huquqiy ongi hamda huquqiy madaniyatiga alohida e'tibor berish;
  
• 
  ikkinchidan, jamiyat a'zolarining manfaatlari uyg‘unlashuvi jarayonlarini shakllantirish, jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlar bilan mushtarakligiga erishish;
  
• 
  uchinchidan, jamiyatning takomillashuvi, yangilanishi uchun kuchli va real siyosiy, iqtisodiy, madaniy imkoniyatlarni shakllantirish;
  
• 
  to‘rtinchidan, jamiyat a'zolari va tuzilmalari o‘rtasidagi hamkorlik asosida jamiyatning umumiy manfaatlarini uyg‘unlashtirish;
  
• 
  beshinchidan, jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qoidalar ta'sirini kuchaytirish, ularga ongli ravishda bo‘ysunish amaliyotini vujudga keltirish;
  
• 
  oltinchidan, siyosiy hokimiyatning o‘z vazifalarini to‘liq bajarishiga kengroq va qulayroq imkoniyatlar yaratish, siyosiy hokimiyatga nisbatan jamiyat a'zolari ishonchini kuchaytirish, uning aholi tomonidan keng va faol qo‘llab-quvvatlanishiga erishish kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
  

Mamlakatda kuchli demokratik jamiyat barpo etish maqsadlarida davlat hokimiyati vakolatlarini kamaytirish, ya'ni davlat hokimiyati tasarrufida, asosan, konstitutsion tuzumni, mamlakatning mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish, huquq-tartibot, mudofaa qobiliyatini ta'minlash inson huquqlari va erkinliklarini, mulk egalarining huquqlarini, iqtisodiy faoliyat ekinligini himoya qilish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, samarali tashqi siyosat olib borish kabi vazifalarni qondirish ko‘zda tutilmoqda.

Shuningdek, strategik ahamiyatga molik masalalar, muhim iqtisodiy va xo‘jalik masalalari, pul va valyuta muomala bo‘yicha qarorlar qabul qilish, xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining huquqiy shart-sharoitlarini yaratish, ekologiya masalalari, umumrespublika transport va muhandislik kommunikatsiyalarini rivojlantirish, yangi tarmoqlarni vujudga keltiradigan ishlab chiqarishni barpo etish masalalari davlat miqyosida hal etilishi, davlatning boshqa barcha vazifalarni bajarishga doir vakolatlari esa mahalliy davlat hokimiyati, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat va jamoat tashkilotlariga berib borish jarayonlari boshlandi. Shuningdek, davlat organlari faoliyatini nazorat qilish vakolatlarini ham, asosan, o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, nodavlat va jamoat tashkilotlariga berish belgilandi. Nodavlat notijorat tashkiloti sifatida jamg‘armalar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish uchun avvalo manfaatlar va ijtimoiy manfaatlar tushunchasini o‘rganish talab etiladi. Ijtimoiy-siyosiy munosabatlarda ijtimoiy manfaatlarni hisobga olish, turli qatlamlar va guruhlarning siyosiy ehtiyojlari hamda manfaatlarini uyg‘unlashtirish, ularni qondirishning ahamiyati demokratik fuqarolik jamiyati takomillashib borgani sayin yanada kuchaydi. Ma'lumki manfaatlar - individlar va guruhlarning ijtimoiy xatti-harakatlarini belgilovchi sabablardir. O‘z vaqtida Tomas Gobbes «Hokimiyatga intilish inson xulqini harakatga keltiruvchi kuchlarning dushmanligi ― shaxsiy manfaatlarning mantiqiy natijasidir», deb ko‘rsatgan edi. Gegel esa: «Inson o‘z ozodligini hayotga tatbiq qilishi lozim, bu uning bosh manfaatini tashkil qiladi, uning faoliyati shundan tashkil topadi... Manfaat — men faqat harakatlanuvchi, mening harakatlanishimning sub'ektiv irodasidir, shuningdek,, manfaatli bo‘lish shunga tengki, men harakat qilayotganimda men ishtirok etishim lozim», deb ko‘rsatgan edi. Fuqarolarning ma'lum ijtimoiy guruhga mansubligidan kelib chiqib nodavlat va notijorat tashkilotlarga uyushishi natijasida manfaatlar uyg‘unlashuvi ro‘y beradi. Shaxsning qanday ijtimoiy guruhga a'zoligi uning manfaatlaridan qay biri ustuvor va barqaror ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqadi, u o‘zi uchun muhimroq bo‘lgan ijtimoiy guruhga a'zo bo‘ladi. Ana shunday ahamiyatli guruhlar ta'siri ijtimoiy tuzilmalar irodasini ifodalaydi. Bunday guruhlar manfaatlarini hukumat doimo etiborga olishi lozim. Mahalla fuqorolik jamiyatining tabiiy tug‘ma kurtagidir. Jamg‘armalar jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha manfaatlarni qamrab olib, ularni ifodalagandagina, ular o‘z maqsadlarini samarali bajaradilar. Jamiyatda turlicha, jumladan,, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy, milliy, mafkuraviy, madaniy, ekologik, hududiy, mintaqaviy, diniy, shuningdek,, yana o‘nlab alohida sohalarga doir manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar guruhlari ana shu manfaatlarning ifodachisi sifatida paydo bo‘ladi va faoliyat yuritadi. Manfaatlarning guruhlar vositasida ifoda etilishi siyosiy qarorlar qabul qilish uchun yordam berishidan tashqari, ular davlat va hukumat organlari ehtiyoj sezayotgan axborotlar va boshqa ma'lumotlarni yetkazib berib turishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan jamg‘armalarning funksiyalari turli-tumandir.Lekin ularning asosiy funksiyalaridan biri turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar manfaatlarini artikulyasiya qilishdir. Manfaatlar guruhlari individlarning turli yo‘nalishdagi qarashlar va fikrlaring bir tizimga keltiradi, biron-bir tashkilotning bir qolipga solingan manfaatlar tizimi asosida tashkilot harakat dasturining shakllanishiga yordam beradi. Guruhlar a'zolarining ayrim olingan manfaatlari siyosiy jarayonlarga manfaatdor guruhlar vositasida aniq, bir tizimga solingan talablar tarzida tatbiq etiladi.Shuningdek, jamg‘armalar ko‘plab ayrim manfaatlarni agregatsiya qilish (munozaralar va muhokamalar yordamida turli manfaatlarni uyg‘unlashtirish va ular o‘rtasida ma'lum bir munosabatlar tizimini o‘rnatish)ni ham amalga oshiradi. Bu jarayonda eng asosiy va muhim ahamiyat kasb etadigan, guruh a'zolarining keng qatlamlari qarashlarini ifoda eta oladigan manfaatlar tanlab olinadi va ularni amalda qondirishning zaruriy chora-tadbirlari ko‘riladi. Jamg‘armalar tomonidan ma'lum bir ijtimoiy guruhning turli manfaatlari bir tizimga solinib, ularning keng jamoatchilikning xohish-irodasi sifatida amaliy tarzda hayotga tadbiq etishga ko‘maklashish uchun muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa bunda ko‘plab manfaatlar guruhlari va ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida kelishuv va muvofiqlashuv ro‘y beradi. Shuningdek, manfaatlar guruhlari faoliyatida keng ishtirok etish uning a'zolari huquqiy va siyosiy madaniyatlarining shakllanishiga, demokratik jamiyat sharoitlarida jamoat ishlarida faol ishtirok etishlarini rag‘batlantirishga amaliy tajriba sifatida katta yordam beradi.