Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Белгилариинг узгарувчанлиги



Download 0,95 Mb.
bet10/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Белгилариинг узгарувчанлиги. Усимликларнинг белгилари уруFининг сифатига караб ва ташки мухит омиллари хамда экинни етиштириш шароитларининг таъсири остида онтогенезда анча узгаради.
Усимликларнинг онтогенезида турли органларнинг вужудга келиши, шаклланиб бориши ва кдрищидан иборат жараён тухтамасдан, узлуксиз давом этиб боради. Онтогенезнинг илк боскичларида илдиз системасининг хажми каттаяашиб, илдиз ва пояларнинг утказувчи системаси усиб, мураккаблашиб боради, барг ва пояларнинг сони ортиб, улчамлари каттаяашади. Етуклик даври бошланиши билан гуллар, мевалар ва уругаар пайдо булади. Усимликнинг илдизлари, барглари ва поялари фотосинтез махсулот- ларини етиштирадиган, унинг гуллари, мевалари ва уругаари эса шу махсулотларни истеъмол хдладиган органлар булгашшщцан, онтогенезда мана шу органлар уртасидаги нисбат узгаршии билан уларнинг шаклланиши учун зарур шароитлар хам узгариб боради. Бу нарса уларнинг улчамлари ва тузилишида уз аксини топади, шунга к}фа органлар ва бутун усимликнинг белгилари хам онтогенезда тухтовсиз узгариб боради. Агар мегамер органлар (усимлик хаётининг усув даври давомида такрорланиб борадиган органлар) солиштириб куриладиган булса, бу узгаришларни кузатиш осон, чунончи, дастлабки барптар одатда майда, узун бандли ва яхлит булади, вакт утиши билан улар катталашиб, киркилган жойлари пайдо булади, бандининг нисбий узунлиги кискаради. Усимликнинг тупгулига якинрок жойлашган гуллари одатда майдарок, бир мунча содда тузилган булади, баъзи усимликларда эса, аста-секин кичрайиб, тутул яхднида йуколиб хам кетади. Барг белгиларигшнг онтогенезда узгариб бориши бош карамда айникса яккол куринадиган булади (2-расм).

2-расм. Бош карам баргларининг онтогенезда узгариб бориши: 1 - кучат


барги; 2 - гушшаланиш давридаги барг; 3 - карам боши барги; 4 - гулпоя
пасгки кисмидаги барг; 5 - гулпоя юкори кисмидаги барг; 6 - гушша
атрофидаги барг.
Усимликлар онтогенези жараёнида наинки барглар, балки бошка органларнинг белгилари хам узгариб боради. Мевалари купуяли буладиган помидор навида онтогенезда меваларнинг уялилиги узгаради: у биринчи Тупгул меваларида хаммадан катта булса, иккинчи-учинчи Тупгулда камаяди ва кейин яна ортиб боради. Ош ловлаги билан турп илдизмевалари тугилиб, етилиб борар экан, уларнинг шакли чузинчок-тухумсимон шаклдан то думалок ва думалок-ясси шахлгача узгаради (З-расм).

3 - расм. Зимняя круларя черная навли турп илдизмеваларининг усимлик


онтогенезида узгариб бориши
Метамер органларнинг белгилари турли-туман тарзда узгаради. Бу белгиларнинг баъзилари (барг четининг шакли ва тузилиши) орган онтогенезида куп узгарса, бошцалари (гуллари ва меваларининг рангги) орган онтогенезида куп ва усимлик онтогенезида камроц узгаради; учинчилари (баргларнинг кирцилганлиш ва бурмалилиш, гулларнинг хурпайганлиги) орган онтогенезида узгармасдан, балки усимлик онтогенезида узгаради; туртинчилари (помидор меваларининг икки уялилиги) орган онтогенезида хам, усимлик онтогенезида хам узгармай тураверади. Шу муносабат билан метамер органлар баъзи белгиларини хисобга олишда усимликларнинг онтогенезда узгарувчагшигига катта ахамият берилса, бошца белгиларини хисобга олишда органнинг онтогенезида узгаришига купроц эътибор берштади, айни вацтда шу белгиларнинг хаммадан кура купроц ва тулароц намоён буладиган маълум фазалари алохида курсатилади.
Нометамер (такрорланмайдиган) органларининг белгилари фацат орган онтогенезида узгарувчан булади. Улардан баъзилари (иддизмевалар ва бошларининг катта-кичиклиги ва OFирлиги) купроц, бошцалари (масалан, карам бошининг зичлиги, илдизмеванинг чузиц шакли) камроц, учинчилари (редиска илдизмевасининг ранги, сабзи илдизмевасининг сариц ранги) жуда кам узгаради ёки умуман узгармайди.
Сабзавот экинлари белгиларининг узгарувчанлигига уругларнинг бир текис ва бир сифатда булмаслиги таъсир утказади. Битта усимликдан йигиб олинган уругаар йирик-майдалиги, OFирлиги ва экишга боп келадиган сифатлари жихатидан бир-биридан фарк килади. Жуда шокланиб усадиган купурутли карам, редиска, сабзи ва бошкаларнинг усимликларида бу тафовутлар айникса катта булади. Йирик уругаар тезрок униб чикади, ёш усимликлар тезрок ва яхширок, усиб боради, бу - усимликларнинг кейинчалик тезрок, етилшпини белгилаб беради. Шу муносабат билан усимликнинг тезпишарлилигига, органларининг бир мунча бакувват ривожланиб, махсулдорлиги ортадиган булишига алокадор белгилари хам узгаради.
Сабзавот усимликлари ташки мухит шароитларига жуда сезгир булади. Ёругаикнинг равшанлиги, хаво ва Тупрокнинг харорати, нам ва озик моддаларнинг бор-йуклигига караб улар усиш ва ривожланиш суръатларини узгартиради, бу - уларнинг белгилари узгариб колишига олиб келади. Усимликларни турли географик минтака- ларда устириш улардаги белгилар мажмуасини узгартириб куддиган сабабларнинг биридир. Чунончи, шимолий районларга мослашган усимликларни бирмунча жанубий минтакаларда устириш ривожланиш жараёнларини сусайтириб, вегетатив кадимларининг усишини кучайтиради, гуллашни кечиктириб куяди. В а, аксинча, жанубий усимликларни шимолий минтакаларга кучириш ривожланиш жараёнларини тезлаштиради.
Ташки мухит омилларининг узгаришига об-хаво шароитларигина эмас, балки усимликларни етиштиришда кулланиладиган усул-амаллар хам сабаб булиши мумкин: экиш муддатлари, уFитлар солиш, экинни суFориш , экин озикланадиган майдоннинг катта-кичиклиги, Тупрокнинг юмшатилиши ва бошкалар шулар жумласидандир. Чунончи, экиш муддатларининг узгариши шунга усимликлар онтогенези боскичларининг бошланиш муддатлари узгаришига олиб келади, бу эса усимликлар белгиларининг шаклланиб олишига таъсир этади. Усимликлар озикланадиган майдоннинг кенгайиши вегетатив массаси ва органлари махсулдорлигининг ортишига ёрдам беради (4-расм).

4-расм. Шантанэ навли сабзи илдизмевасининг озикланиш майдонига караб


узгариши: 1-4x4 см; 2 - 6x6 см; 3 - 8 х8 см; 4 - 10 х 10 см; 5 - 12 х 12
см; 6 - 16 х 16 см; 7 - 20 х 20
Мухит шароитлари узгарганида усимликнинг барча деярли белгилари узгариб колади. Бирок., битта белгининг узи мухит турли омилларининг турлича узгаришига жавобан хар хил тарзга киради. Чунончи, илдизмеванинг йуFOнлиги ва тарвуз уругаарининг катталиги Тупрок намлигига богаик булади ва экиш муддатлари ва экиш махалида уругаарнинг канчалик чукур кадалишига деярли богаик булмайди. Белгиларнинг узгарувчанлик даражаси хам бир хил эмас: баъзи белгилар (барглар, махсулдор орган ва уругаарнинг катта- кичиклиги) мухит омилларининг арзимас даражада узгаришига жуда сезгир булса, бошкалари (Тупбарглардаги барглар ва илдизмевадаги халкалар сони, баргларнинг кдркилганлиги, усимликларнинг туклар билан копланганлик даражаси) унча сезгирлик килмайди, учинчилари (барглар, гулбарглар ва махсулдор органларнинг рангги ва шакли) бунга деярли бефарк булади.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish