Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari

Yil	Dunyo aholi si soni, mlrd. k	G’arbiy Yevropa	Negr-Afrika	Konfutsiylik	Induizm	Islom	Yapon	Lotin Amerikasi	Pravoslav
Boshqa
1900	1,6	44,3	0,4	19,3	0,3	4,2	3,5	3,2	8,5	16,3
1990	5,3	14,7	8,2	24,3	16,3	13,4	2,3	9,2	6,5	5,1
2010	7,2	11,5	11,7	22,3	17,1	17,9	1,8	10,3	5,4	2,0
2025	8,5	10,1	14,1	21,0	16,9	19,2	1,5	9,2	4,9	2,8

12-chizma

TSivilizatsiyalarning hududiy tarqalish holati

Mustahkamlash uchun savollar:
1. Etnik birliklarning mintaqalar bo’yicha geografik tarqalishi qanday xususiyatlarga ega?

2. Etnos tushunchasining lug’aviy ma’nosini yoriting.

3. Qabila va urug’-elat-millat tarixiy rivojlanishidagi uzviylikni baholang.

4. Etnoslarga xos umumiy xususiyatlarni yoritib bering.

5. Zamonaviy siyosiy xarita shakllanishida etnik birliklar qanday ta’sirga ega?


10-mavzu: (4 Soat ) Mehnat resurslari va ulardan foydalanish. Aholining ijtimoiy tarkibi.
Reja:
1.Mehnat resurslari va ularni guruhlashtirish.

2. Aholi bandligi sohalarining shakllanish xususiyatlari.

3. Jahonda mehnat resurslarining mintaqaviy tarqalishi xususiyatlari.

4. Aholining ijtimoiy tarkibi.

5.O’zbekistonda mehnat resurslarining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar.

6. O’zbekistonda mehnat resurslarining holati, ularning hududiy tarqalishi.
Tayanch tushunchalar: mehnat resurslari, mehnat yoshi, iqtisodiy faol aholi, ishsizlar, nafaqa yoshi.
1.Mehnat resurslari va ularni guruhlashtirish. Mehnat resurslari deb aholining kerakli fiziologik rivojlanishga, aqliy qobiliyatga ega bo’lgan va xalq xo’jaligida band bo’lgan qismiga aytiladi. «Mehnat resurslari» atamasini dastlab akademik S.G. Strimulin o’zining 1922 yili chop etilgan maqolalaridan birida qo’llagan. Uzoq yillar mobaynida undan mamlakat inson resurslarini boshqarish va foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida foydalanildi.

Mehnat resurslarining asosini mehnat yoshidagi aholi tashkil etadi. Insonning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishiga imkon beruvchi yosh mehnat yoshi deb nomlanadi. Mehnat yoshi chegarasi turli davlatlarda turli ko’rinishga ega. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda mehnat yoshi oralig’i ancha kata. Masalan: AQSHda erkak va ayollar uchun 16 – 54 yosh, Finlandiya, Yaponiya, Germaniyada 15 – 65 yosh.O’zbekistonda mehnat yoshi ayollar uchun 16 – 54 yosh, erkaklar uchun esa 16 – 59 yosh.

Mehnat yoshi yuqori chegagasi o’rtacha umr ko’rish darajasiga, davlatning qariyalarni nafaqa bilan ta’minlash imkoniyatiga bog’liq. Bu tushuncha fanga B.TS.Urlanis tomonidan kiritilgan. Davlatlardagi mehnat yoshidagi aholi miqdori tug’ilish, o’lim va migratsiya jarayonlariga ham bog’liq. Xalqaro statistikada mehnat yoshi 15 – 65 yosh deb olinadi. Dunyo aholisining 60 – 65 % Ushbu yoshdagi aholi hisoblanadi.

Mehnat yoshi tushunchasi bilan bir qatorda nafaqa yoshi tushunchasi ham ishlatiladi. Nafaqa yoshi - fuqaroning davlat tomonidan belgilangan yoshi bo’lib, mazkur yoshga yetgach u qarilik bo’yicha nafaqa olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Nafaqa yoshining o’rtacha ko’rsatkichi avvalo davlatga xos demografik jarayonlar va aholining yosh tarkibi bilan bevosita bog’liq.

10-jadval

Nafaqa yoshi yuqori bo’lgan davlatlar (2017 yil hisobida)

Davlat	Erkaklar	Ayollar	O’rtacha umr ko’rish darajasi
Yaponiya	70	70	83,7
Daniya	67	67	80,6
Germaniya	67	67	83,1
Norvegiya	67	67	81,8
Buyuk Britaniya	67	67	81,2

Mehnat resurslari tarkibi quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

• 
  Mehnat yoshidagi aholi
  
• 
  Ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashayotgan o’smirlar
  
• 
  Ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashayotgan nafaqaxo’rlar.
  

Mehnat resurslari o’tgan barcha tarixiy davrlar davomida o’zgarib (rivojlanib) kelgan. Ularning rivojlanish xususiyatlariga ko’ra quyidagi turlari mavjud:

1. Mehnat resurslarining miqdoriy rivojlanishi – aholining tabiiy va mexanik harakatiga bog’liq holda o’zgarishi (ya’ni son jihatdan ortishi yoki kamayishi).

2. Mehnat resurslarining miqdoriy rivojlanishi – jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga, davlatning aholi ishga bandligi bo’yicha olib borayotgan siyosatiga bog’liq holda mehnat resurslarining kasbiy malakasining ortishi, ish sharoitlarining qulaylashuviga erishish.

3. Aholi bandligi sohalarining shakllanish xususiyatlari. Mehnat resurslari balansini tuzishda ish bilan band aholining barcha toifalarini to’liq qamrab olish muhim ahamiyatga ega. Yollanib ishlaydiganlar ham, yollanmasdan ishlaydiganlar ham ishning doimiyligi, vaqtinchaligi, mavsumiyligi, tasodifiyligi yoki bir martalik bo’lishidan qat’i nazar, iqtisodiyotda ish bilan band deb hisoblanadi.

Yollanib ishlaydiganlar – band aholining eng ko’p sonli guruhi bo’lib, mulkchilikning har qanday shaklidagi korxona (tashkilot, muassasa) rahbari yoki alohida shaxs bilan pul yoki natura holida haq oladigan mehnat faoliyati shartlari haqida yozma mehnat shartnomasi, kontrakt yoki og’zaki bitim tuzgan shaxslarni o’z ichiga oladi.

Yollanmasdan ishlaydiganlar – 1) individual asosda, doimiy yollanma xodimlardan foydalanmasdan mustaqil ishlaydigan shaxslarni; 2) ish beruvchilarni, shu jumladan fermer va dehqon xo’jaliklari boshliqlarini; 3) oilaviy korxonalarning haq olmaydigan xodimlarini; 4) jamoa mulkdorlar (kooperativlar, shirkatlar kabi) a’zolarini birlashtiradi.