moddiy emas, zavol topmaydi va o‘z qarorlarida ozoddir. Ma’naviy hayotning asosi irodadir,
ammo aql emas. Hayotning maqsadi va mazmuni baxt-saodatdadirki, unga Xudoni bilish bilan
erishib bo‘ladi. Insoniy va ilohiy tarix voqealari birlik va qarama-qarshiliklar orqali ro‘y beradi,
ular o‘z ifodasini ikki saltanat (shaharlar) - Xudoning va erning to‘qnashuvida topadilar. Xudo
saltanatiga insoniyatning oz qismi, ya’ni o‘zining axloqiy-diniy xulqi bilan.
O‘rta asrlardagi falsafiy tizimlarining ko‘pchiligi idealistik yo‘nalishga ega ediki, uni
xristianlikning asosiy diniy aqidalari taqozo qilar edi.
Sxolastikani tizimga solishda dominikanlar Ordenining vakili Akvinalik Foma (1225-1274)
muhim hissa qo‘shdi. U o‘ziga maqsad qilib xristianlik aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab
chiqishga bel bog‘ladi. Arastu shunday asosni yaratgan ediki, unga tayangan Foma xristianlik
tushunchasi bo‘lgan g‘oyaviylik va moddiylik nisbatini avvaldan berilgan shakl qoidasi (tartib
qoidasi) bilan beqaror va to‘la barqaror bo‘lmagan modda qoidasi (borliqning eng zaif
ko‘rinishi) o‘rtasidagi nisbatni qoidaga aylantirdi. YAkka ko‘rinishdagi hodisalar dunyosi,
Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va moddaning qo‘shilishidan
tug‘iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi qoida bo‘lib, o‘zining yakka tarzda namoyon
bo‘lishini faqat badan bilan qo‘shilgan holatdagina qo‘lga kiritadi.
Ushbu xulosaviy qoida xristianlik sxolastikasining eng keskin masalalaridan birini
murosasizlik jihatdan yakunladi. SHakllanayotgan xristianlik, sxolastika kabi, idealistik tizim
bo‘lib, o‘zining moddaga bo‘lgan munosabatini talqin qilishda chuqur tashvishda edi, negaki
Xudoning uchinchi ko‘rinishi bo‘lgan Iso Masih, inson siymosida namoyon bo‘lgan edi, ya’ni
o‘zida ham ilohiy (g‘oyaviy), va ham insoniy (moddiy-jismiy) tabiatni birlashtirgan edi.
Ilohiylik va insoniylikning qo‘shilishi yolg‘on borliq sifatida moddani to‘la inkor etishga, uni
«hech nima» (uni «hech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb e’lon qilishga imkon
bermas edi. SHuning uchun Akvinalik Foma tomonidan moddani «borliqning eng zaif
ko‘rinishi» sifatida talqin qilinishi cherkov tomonidan vujudga kelgan uslubiy va mantiqiy boshi
berk ko‘chadan chiqish sifatida qabul qilindi. Natijada modda sxolastikada tobelik holatida
bo‘lsa ham, qisman mavjud bo‘lish huquqini qo‘lga kiritdi.
G‘oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs realistlar (lot. realis–haqiqiy, ashyoviy)
va nominalistlar (lot. nomen–ism, nom) o‘rtasidagi mashhur munozarada namoyon bo‘ldi. Gap
universaliy (lot. - umumiy) umumiy yoki tur deb atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar
edi. Realistlar (Ioann Skott Eriguna, Kenterberiylik Anselm, Akvinalik Foma) Arastuning
umumiylik yagonalik bilan bog‘liq ravishda mavjud bo‘lib, uning shaklidir degan qoidasiga
asoslanadilar. Akvinalik Fomada universaliylar uch xil ko‘rinishda mavjud edilar:
«ashyolargacha» ilohiy aqlda; «ashyolarning o‘zida» ularning mohiyati sifatida; va «ashyolardan
so‘ng» abstrakt fikrlash natijasi sifatida inson aqlida. Bunday Hukm yuritish falsafa tarixida
«umumiy» faqat ashyolardan tashqarida mavjud bo‘ladi degan «o‘ta keskin realizm» dan farqli
o‘laroq, «mo‘‘tadil realizm» nomini oldi. O‘ta keskin realizm o‘zining ildizlari bilan Aflotun
ta’limotiga borib taqalar edi va o‘zining idealistik sxolastikaga yaqin bo‘lib ko‘rinishga
qaramasdan cherkov tomonidan aynan shuning uchun qabul qilina olmas ediki, modda xristianlik
tomonidan Iso Masihning ikki tabiatidan biri sifatida oqlangan edi.
Nominalistlar esa (Rosselin, Per Abelyar) «umumiy» ning ob’ektiv mavjudligini rad etib,
universaliylar faqat tafakkurdagina mavjud deb hisoblar edilar. Ular umumiyning borligini faqat
muayyan yakka ashyolardagina emas, balki uni «ashyolargacha» ham mavjudligini rad etar
edilar va bu esa moddaning oldin kelishligi haqidagi shiorni qabul qilish bilan barobar edi.
Rosselin fikricha, universaliylar faqat ashyolarning ismlaridir. Faqat yakka olingan narsalar
mavjuddir. Rosselin va boshqalarning nominalistik qarashlari cherkov tomonidan mahkum etildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
