Rene Dekart.Agar F.Bekon YAngi zamonning xususiyati sifatida tabiatni o‘rganishining
tajribaga asoslangan tajribaviy usulini ishlab chiqishni boshlab berganligi bilan, Gobbs esa
tajribaga asoslanganlikni chuqurlashtirganligi bilan belgilab bergan bo‘lsa, fransuz olimi va
faylasufi Rene Dekart (1596-1650) aksincha, tajribaga aql bergan ma’lumotlarning oddiy amaliy
tekshirish o‘rnini ajratib, afzallikni aqlga qaratdi.
YAngi zamon ratsionalizmining asoschisi bo‘lgan Dekart barcha fanlar uchun umumiy
bo‘lgan usulni ishlab chiqish vazifasini qo‘ydiki, u ko‘p hollarda bilimlar natijasini belgilab
beruvchi inson aqlida borligi taxmin qilingan «tug‘ma g‘oyalar» yoki aksiomalar deb atalgan
narsalarni taqozo etar edi. Dekart fikricha, yulduz va sayyoralarning tizimlari moddaning
quyunsimon harakati natijasida tashkil topadilar. Dunyoviy modda cheksiz, bir xil bo‘lib,
bo‘shliqqa ega emas va cheksiz ravishda bo‘linishi mumkin.
Dekart moddiy javhar bilan bir qatorda (uning tomonidan uzunlik sifatida tushuniladigan)
Xudoning va uning tomonidan yaratilgan ruhiy, fikrlovchi javhar jonning mavjudiligini tan
olishga majbur bo‘ldi. SHunday qilib, Dekart falsafasining alohida xususiyati dualizm edi.
Dekart ratsionalizmi juda ko‘plab o‘z davomchilariga ega bo‘ldiki, ular ichida eng yirigi
Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1667) edi. Alohida olingan maxsus javhar
(substansiya) sifatidagi fikr haqidagi tasavvurni rad etib, Spinoza Xudoni yagona cheksiz
javharga qo‘shdi, ya’ni g‘oyaviylik va moddiylikni birlashtirdi. Ushbu javhar o‘z o‘zining sababi
bo‘lib, hech qanday boshqa sabablarga muhtoj emas. SHaxs sifatida mutlaq mahrum bo‘lgan
Spinoza talqinidagi Xudo tabiatga ayniyatdadir. YAgona javhar bo‘lgan Xudo -tabiat ikki sifatga
- uzunlik (masofa) va ongga ega. Garchi turli darajada bo‘lsa ham, fikrlash qoibiliyati eng oddiy
ashyolardan tortib inson miyasigacha tarqalgandinr. Fikr Spinoza tomonidan tabiatni o‘z-o‘zini
idrok etishi sifatida talqin qilinadi. Bundan muhim xulosa kelib chiqadi: g‘oyalarning tartib va
aloqasi, ashyolarning tartib va aloqasi kabidir.
Leybnits (1646-1716) falsafiy tizimining o‘zagi yagonalik haqidagi ta’limot -
monadologiyadir. Dunyo monadalardan yoki ruhiy unsurlarning zarrachalaridan tashkil
topgandir. Monadalar faollikga ega bo‘lib, mustaqildirlar, ular uzluksiz ravishda o‘zgarishda
bo‘lib, azob-uqubat chekishga, idrok etishga va ongga qodirdirlar. Monadalarning birligi va bir-
biriga muvofiqligi Xudo tomonidan «tayin etilgan uyg‘unlik» natijasidir. Rivojlanish
darajalariga qarab Leybnits uch xil monadalarni farqlaydi. Kuyi darajadagi monadalarga faqat
noaniq tasavvurlar xosdir (jonli bo‘lmagan va o‘simliklar dunyosi ana shunday holatdadir).
YUqori darajadagi monadalar his-tuyg‘uga ega bo‘lib, ularga tayangan holda oydinroq
tasavvurlar sohibidirlar (hayvonlar va inson). Ushbu ikki monadani Leybnits jon monadalari
sifatida ifodalaydi. Monadalar o‘zlarining eng yuqori rivojlanish bosqichlarida
appersepsiyalarga (ongga ega bo‘lish) qodir bo‘ladilar. Leybnits ularni monada-ruhlar sifatida
ifodalaydi. Monadalarning har birida rivojlanish imkoniyati mavjuddir. Har bir monada o‘zida
o‘z kelajagini ham, o‘zining o‘tmishini ham olib yuradi.
Djordj Berkli (1658-1753) sub’ektiv idealizmning yirik vakillaridan biri edi. Berkliga
Lokkning birlamachi va ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalari ta’sir o‘tkazgan edi. Ammo Berkli,
Lokkdan farqli o‘larok, barcha sifatlarni ikkilamchi (ya’ni sub’ektiv) hisoblaydi. Og‘irlik va
barcha makoniy xususiyatlar va aloqalar bizning hissiy a’zolarimizning qobiliyatlari bilan ifoda
qilinadilar. Berklining dalilicha, biror ashyoning o‘zi bizga katta ham ko‘rinishi (undan kam
masofadagi uzoqlikda) va kichik ham bo‘lib tuyilishi (undan katta masofadagi uzoqlikda)
mumkin. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, katta-kichiklik va uzoqlashganlik turli his - tuyg‘u
a’zolari vositasida hosil bo‘lgan his - tuyg‘uga tayanuvchi induktiv xulosa asosida paydo bo‘ladi.
Berkli nazaricha, mavjud bo‘lishlik» - «idrok qilishda» demakdir. Ashyolarning ob’ektiv
mavjudligini va tashqi dunyo hodisalarini, va demakki, «modda» tushunchasini Berkli rad etadi.
Bu tushuncha umumiy bo‘lganligidan qalbakidir, negaki uning asosida shunday taxmin yotadiki,
go‘yo biz, bizning his - tuyg‘ularimiz mazmunini tashkil qiluvchi ashyolarning ayrim
xususiyatlaridan chetga chiqishimiz mumkin va «umuman modda» asosi bo‘lgan bizning barcha
his - tuyg‘ularimiz uchun umumiy bo‘lgan abstrakt g‘oya tashkil topishi mumkin.
Ingliz faylasufi, ruxshunosi, tarixchisi va iqtisodchisi David YUm (1711-1776) Berklining
zamondoshi edi. Tashqi dunyo mavjudmi, degan savolga, YUm ikkilanibroq «bilmayman» deb
javob berar edi. Axir bizning aqlimiz, ular keltirib chiqargan narsalar bilan emas, balki bizning
his - tuyg‘ularimizning mazmuni bilangina ish yuritadi. YUmning nuqtai nazaricha, to‘g‘ri bilim
faqat mantiqiy bo‘lishi mumkin, ammo o‘rganilayotgan mavzular dalillarga tayanganligi tufayli
va mantiqiy isbot qilish mumkin bo‘lmaganligi sababli tajribadan keltirib chiqariladi. Tajribani
o‘zini YUm «taassurotlar» oqimi sifatida ifodalab, uning sabablari ma’lum emasligi va bilib
bo‘lmasligini qayd etadi. Tajribani mantiqiy asoslab bo‘lmasligi omili shuning dalilidirki,
tajribaviy bilim ishonchli bo‘la olmaydi. Masalan, tajribada biz biror voqea haqida avval bir
taassurotga, keyin esa boshqasiga ega bo‘lamiz. Ammo ikki hodisaning birin-ketin kelishini
mantiqiy jihatdan isbot qilib bo‘lmaydi, negaki, birinchi hodisa ikkinchining sababi bo‘lishi
mumkin, ikkinchi esa - birinchining oqibati bo‘la oladi.
XVIII asrda Fransiyada falsafiy taraqqiyot Ma’rifatchilik panohida amalga oshirildi. Barcha
ijodiy fikrlovchi fransuz faylasuflari amalda ma’rifatparvarlar edilar. Ularning mashhur vakillari
orasida Volter, Russo, Didro, Lametri, Gelvetsiy va Golbax bor edi. Fransiyada
ma’rifatparvarlarga e’tiroz bildiruvchi sifatida ilohiyotchilar chiqdilar. Ma’rifatparvar-faylasuflar
o‘z qarashlarida mexanistik shakldagi moddiyuncha dunyoqarashni targ‘ib qildilar, garchi
ularning ba’zilarining asarlarida, masalan, Didroning organizmlar taraqqiyoti haqidagi
qarashlarida dialektik unsurlar ham mavjud edi. Didro nuqtai nazaricha, tabiat (materiya) barcha
narsalarning sababi bo‘lib, o‘z o‘zicha yashaydi, abadiy mavjud bo‘ladi, negaki, u o‘zining
sababidir. Ayrim olingan kishiga nisbatan modda shunday narsadirki, his - tuyg‘u a’zolariga
qandaydir tarzda ta’sir o‘tkazadi; moddiy jismlar esa atomlardan tashkil topgandir.
Ma’rifatparvarlar o‘zlarining birinchi navbatdagi vazifalaridan biri sifatida davlat hokimiyatini
dunyoviylashtirish, ya’ni cherkovni davlatdan ajratishni maqsad qilib qo‘ygan edilar..
Do'stlaringiz bilan baham: |