Frazemalarning mazmun jihaтi

Bino qo‘y­ frazemasi uch ma'noli: I) "ortiqcha baho ber ", 2) "qiyofasiga alohida e'tibor ber ", 3) " e'tiqod bilan qara " . Bu frazemaning ikkinchi, uchinchi ma'nolari birinchi ma'nodan o‘sib chiqqan:

1		2
		3

Тil(i) chiqdi frazemasida lug‘aviy ma'nolarning bog‘lanishi o‘zgacha: I) "nutqqa ega bo‘l " , 2) " indamay yurgan kishi gapiradigan bo‘lib qol " 3) "aytishadigan bo‘l " . Bu ma'nolarning bog‘lanishi quyidagicha:

1



2



3

Bu ma'nolarning birinchisi - bosh ma'no, uchinchisi - hosila ma'no, ikkinchisi esa avvalgi ma'noga nisbatan hosila ma'no, keyingi ma'noga nisbatan bosh ma'no (nisbiy bosh ma'no).

Leksemada bosh leksik ma'no odatda to‘g‘ri ma'no bo‘ladi. Frazemada esa bosh lug‘aviy ma'no ko‘chma ma'no bo‘ladi, chunki frazemaning bosh lug‘aviy ma'nosi ham hosila ma'nosi kabi ustama ko‘chma ma'no tarzida gavdalanadi, ma'lum obrazga asoslanadi. Demak, frazemaning tabiati to‘g‘ri ma'noni istisno qilib qo‘yadi.
Frazemalarda ham lug‘aviy ma'noni va uning taraqqiyotini semik tahlil usuli bilan o‘rganish bu hodisalarni ravshanroq tasavvur qilishga imkon yaratadi. Masalan, ko‘ngl(i) aynidi - ikki ma'noli frazema. Bu frazemaning birinchi ma'nosi uchun semalarni quyidagicha belgilash mumkin: fe'l frazema bo‘lgani sababli avvalo " ta'sir ko‘rsat " semasi belgilanadi. Тa'sir ko‘rsatish "ijobiy yoki salbiy" bo‘ladi, ta'sir etuvchi - "jism" ,aniqrog‘i - "ovqat", ta'sir " kishi organizmida ",aniqrog‘i - "ovqatlanish a'zolari"da namoyon bo‘ladi. Ovqatlanish a'zolariga ovqatning ta'siri "jismoniy " bo‘ladi. Yuqorida ajratilgan semalar yig‘imi shunday tartiblanadi: " ovqatlanish a'zolari "  "jismoniy "  "salbiy"  "ta'sir ko‘rsat " . Ana shu semalar asosida bu frazemaning bosh ma'nosi " ovqatlanish a'zolari qabul qilmagani tufayli behuzur bo‘l " deb ta'riflanadi.
Ko‘ngl(i) aynidi frazemasining ikkinchi lug‘aviy ma'nosi birinchisidan o‘sib chiqqan. Yangi ma'no bu frazemani ovqatdan boshqa narsaga ko‘chirib ishlatish natijasida yuzaga kelgan. Bunday ko‘chirishda birinchi ma'no tarkibidagi " salbiy " , "ta'sir ko‘rsat " semalari saqlanadi, "ovqatlanish a'zolari" ("organizm") semasi "hissiyot" semasiga, shu bilan birga "jismoniy" semasi ham "ruhiy" semasiga almashadi. Natijada quyidagi semalar yig‘imi voqe bo‘ladi: "hissiyot"  "ruhiy"  "salbiy"  "ta'sir ko‘rsat ". Ana shu semalar yig‘imi asosida bu lug‘aviy ma'no "tabiatiga yoqmagani tufayli ijirg‘an" deb ta'riflanadi.
Ko‘rinadiki, bu frazemada lug‘aviy ma'no taraqqiyoti aniqdan mavhumga tomon yo‘nalishda voqe bo‘lgan, ma'no taraqqiyoti yo‘llaridan metonimiyaga to‘g‘ri keladi.
Frazeologik ma'no ham xuddi leksik ma'noda bo‘lganidek o‘ziga xos kontekstda (qurshovda) namoyon bo‘ladi. Polisemem frazemaning ma'nolari o‘zaro lug‘aviy ma'nosidan tashqari leksik qurshovida, grammatik tabiatida farqlanib turishi mumkin. Masalan, boy ber­ frazemasi uch lug‘aviy ma'noni anglatadi: I) "yutqiz " 2) "yo‘qot " , "behuda, befoyda o‘tkaz ", 3) " oshkor qil ". Bu ma'nolar turli leksik qurshovda namoyon bo‘ladi: birinchisida qimorni, garovni anglatadigan leksema bilan, ikkinchisida vaqtni anglatadigan leksema bilan, uchinchisida esa sirni angla­tadigan leksema bilan ishlatiladi: I) Ukaning hech haqi yo‘q, hovlidan bo‘ladigan tegishini ham sotib, qimorga b o y b e r g a n! (Sobir Abdulla). 2) Shunday qilib, bahorda b o y b e r g a n o‘n besh kunni ham qaytarib oldik (Ibrohim Rahim). 3) Kulgiga to‘lib turganlar endi sir b o y b e r i b q o‘ y g a n yigitchaning ustidan xaxolashdi (Pirimqul Qodirov). Ko‘rinadiki, bu fraze­maning lug‘aviy ma'nolarida leksik qurshov farqli, lekin grammatik tabiat bir xil.
Mana bu frazemaning lug‘aviy ma'nolarida leksik qurshov ham, grammatik tabiat ham farqli: