Frazemalarning mazmun jihaтi

Frazemalarning mazmun jihati

Mundarija:

I. Kirish
II. Asosiy qism
2.1.Frazemalar orasidagi semantik munosabatlar
2.2. Frazemalarda sinonimik munosabat
2.3 Frazeologik birliklarning turkumlanishi
2.4. Frazeologik birliklarda grammatik turkumlar
III. Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
I. Kirish

"Har birimiz davlat tiliga bo'lgan e'tiborni mustaqillikka bo'lgan e'tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni , ona vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz , shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak .Bu olijanob harakatni barchamiz o'zimizdan, o'z oilamiz va jamoamizdan boshlashimiz, ona tilimizga, urf -odat va qadriyatlarimizga hurmat , Vatanga mehrimizni amaliy faoliyatda namoyon etishimiz kerak "- deydi Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev.

Frazemaning erkin bog‘lanma bilan ifoda jihatiga ko‘ra o‘zaro teng kelishiga omonimiklik deyiladi. Bunday hodisa ko‘pchilik frazemalarga xos. Masalan, nutqda kuni o‘tdi erkin bog‘lanmasi tuzib ishlatiladi, bunda kun­, o‘t­ leksemalari o‘z ma'no mustaqilligini saqlab bog‘lanadi. Shu bilan birga kun(i) o‘tdi frazemasi ham mavjud bo‘lib, uning tarkibida qatnashadigan kun­, o‘t­ leksemalari o‘z ma'no mustaqilligini saqlamaydi, frazemadan yaxlitligicha umumlashma ko‘chma ma'no anglashiladi ('tirikchilik qil­').
Quyidagi misollarni qiyoslang: I) Тurg‘un ota uzoq bosh qashir, keyin birdan y e n g i n sh i m a r i r (Oybek). 2) Shunday qilib, Тojiboyning raislik davri tamom bo‘ldi. Oyimxon pechatni undan olib, ko‘krak cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Oyimxon y e n g sh i m a r i b ish boshladi (Parda Тursun).
Birinchi misoldagi yeng shimar­ erkin bog‘lanma: uni tashkil etuvchi yeng­ va shimar­ leksemalari o‘z leksik ma'no mustaqilligini saqlagan holda bog‘lanib kelgan. Ikkinchi misoldagi yeng shimar- - frazema, chunki bu bog‘lanmada yeng­ va shimar­ leksemalari o‘z leksik ma'no mustaqilligini saqlamaydi, bog‘lanmadan yaxlitligicha 'astoydil' ma'nosi anglashiladi.
Ayni bir leksemalardan tuzilgan bog‘lanmalarning to‘g‘ri va ko‘chma ma'noda ishlatilishidagi farq quyidagi matnda ochiq ko‘rinadi:
- Afandi? Sira o g‘ z i n g i z n i o ch m a d i n g i z - a ?
- O g‘ i z o ch i sh bundan kam bo‘ladimi? - dedi afandi. - Esnayverib
og‘zimning yirtilishiga sal qoldi-ku! (Afandi latifalaridan).
Bu parchada to‘g‘ri ma'noli bog‘lanma bilan frazema asosida "so‘z o‘yini" ishlatilgan.
Omonimiklik asosan quyidagi holatlarda voqe bo‘lmaydi:
1) Frazema tarkibida ko‘chma ma'noda qatnashgan leksema bo‘lganida:
ko‘ngl(i) oq - oq ko‘ngil, ko‘z(i)ning paxtasi chiqdi - ko‘z(i)ning paxtasini chiqar­ kabi.
2) Frazema asosida real voqelik yotmaydi, shu sababli xuddi shunday erkin bog‘lanma tuzilmaydi: bir yoqadan bosh chiqar­, ko‘ngl(i)ga qo‘l sol­, bosh(i) ko‘kka yetdi kabi va boshqa.
Frazema - lisoniy birlik, erkin bog‘lanma - nutqiy birlik; bular til qurilishining boshqa­boshqa holatiga mansub; shu sababli bu yerda omonimiya voqe bo‘lmaydi, omonimiklik haqida gapiriladi.
Ifoda jihati teng frazemalar omofrazemalar deyiladi: boshi(i)ga ko‘tar­ l("kuchli shovqin-suron qil­") - bosh(i)ga ko‘tar­ II ("yuksak darajada izzat-hurmat qil­") kabi.
Omofrazemalar quyidagicha yuzaga keladi:
1. Frazemalar ifoda jihatida tasodifan teng kelib qoladi. Bunda har bir frazema asosida boshqa-boshqa obraz yotadi. Masalan, misi chiqdi I frazemasi miskarlik bilan bog‘lansa (Idish-tovoq ilgari asosan misdan yasalar va usti sirlanar edi; siri ketsa, misi chiqib, yaroqsiz holga kelar edi); misi chiqdi II frazemasi esa misning rangiga bog‘lanadi (Pechka qattiq yoqilsa, qizib mis rangiga kiradi).
2. Bir frazemadan ikkinchi frazema o‘sib chiqib voqe bo‘ladi. Omofra-zemalarning bunday yo‘l bilan paydo bo‘lishi uch xil:
1) Mavjud frazemaning ma'no taraqqiyoti natijasida yangi frazema paydo bo‘ladi. Bu hodisa frazeologik polisememiyaga o‘xshaydi. Farq shundaki, hozirgi holatida bu ikki omofrazema anglatgan ma'nolarni bir frazemaning ma'nolari sifatida talqin qilib bo‘lmaydi, bu lug‘aviy ma'nolar bir ma'no zanjiriga birlashmaydi. Masalan, jon(i) bor I frazemasi jonlilarga nisbatan, birinchi navbatda odamga nisbatan ishlatiladi ("hali tirik" ma'nosini anglatadi). Bu frazemani jonlilardan gap, so‘z kabi mavhum tushuncha nomlariga ko‘chirish bilan tamoman yangicha ma'no ("asosga ega", "zamirida haqiqat bor", "bejiz emas") vujudga kelgan. Bu ikki frazeologik ma'noni bir frazemaning ikki ma'nosi deb bo‘lmaydi, chunki bu lug‘aviy ma'nolar orasida bog‘lanish yo‘q. Shu sababli keyingi ma'noni alohida frazema (joni bor II) deb qarash lozim (Keyingi frazema ko‘pincha jon bor shaklida ishlatiladi).
2) Mavjud frazemaning biror grammatik shakli asosida paydo bo‘ladi. Bunda frazemaning grammatik shakllaridan biri ma'noda ayrimlik qozonadi, shu asosda mustaqil frazema darajasiga o‘sib boradi. Xuddi shunday shaklda ishlatilish avvalgi frazemada ham saqlangani sababli omonimiya paydo bo‘ladi.
Leksemalarning ayrim grammatik shaklida qotib ravishlashuvi faol jarayon bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida ham ravish turkumining boyish manbalaridan biri. Bunday usul bilan ravishlashuv frazemalarda ham anchagina uchraydi. Masalan, bosh(i)ni yeb I shakli bosh(i)ni ye­ frazemasining juda ko‘p grammatik shakllaridan biri bo‘lib, bu shaklida ham boshqa shakllaridagi kabi lug‘aviy ma'noni aynan anglatadi ("yo‘q qilib", "halok qilib"). Shu frazemadan o‘sib chiqqan boshini yeb II frazemasi esa xud­di shu shaklda paydo bo‘lgan. Avvalgi lug‘aviy ma'no bilan bog‘lanmaydigan yangi lug‘aviy ma'noning("juda ko‘p hosil qilib") yuzaga kelishi yangi frazemaning vujudga kelishiga, bu esa o‘z navbatida omonimiyaning paydo bo‘lishiga olib kelgan.
3) Mavjud frazemada yangicha sintaktik vazifaga xoslanish, shu tufayli yangi ma'no anglatish voqe bo‘ladi, natijada boshqa­boshqa turkumga mansub ikki frazema haqida gapirish lozim bo‘ladi. Masalan, turgan gap I va turgan gap II frazemalaridan birinchisi kesim vazifasiga xoslangan bo‘lib, "aniq", "shak-shubhasiz" kabi ma'noni anglatadi. Shu frazema keyinchalik kirish bo‘lak vazifasida ham ishlatilib, alohida bir lug‘aviy ma'no ("albatta", "shubhasiz" kabi modal ma'no) kashf etgan, modal frazema paydo bo‘lgan. Bu tur omofrazemalar juda oz.
Omofrazemalarga nisbatan ham omonimlar va omoformalar haqida gapiriladi. Omonim omofrazemalar barcha muqobil shakllarida o‘zaro teng keladi. Masa-lan, qo‘l ko‘tar­ I ("urmoqchi bo‘l­") va qo‘l ko‘tar­ II ("tarafdor ekanini, roziligini bildir­") barcha muqobil shakllarida teng keladi, shunga ko‘ra omonim omofrazemalar deyiladi.
Omofrazemalar ko‘pincha biror tomoni bilan farqlanib turadi, shunga ko‘ra omonim omofrazemalar juda oz. Omoforma omofrazemalar asosan quyidagi sabablarga ko‘ra voqe bo‘ladi:
I. Frazemalardan biri bo‘lishli­bo‘lishsizlikning faqat bir shaklida ishlatiladi, shu jihati bilan har ikki shaklda ishlatiladigan frazemadan farqlanib qoladi. Masalan, so‘z ber­ I ("muzokara qilishga rasmiy ruxsat ber­") frazemasi bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllarda ishlatiladi, so‘z berma­ II ("boshqalarga imkon bermay nuqul o‘zi gapir­") frazemasi faqat bo‘lishsiz shaklda ishlatiladi, omonimiya so‘z berma­ I va so‘z ber- ma- II shakllarida voqe bo‘ladi.
2. Frazemalardan biri nisbatlovchi bilan ishlatilmaydi. Masalan, ko‘z yum­ I ("ko‘ra-bila turib e'tiborsiz qoldir­") frazemasi nisbatlovchisiz ishlatiladi, ko‘z(i)ni yum­ ("qazo qil­") frazemasi esa nisbatlovchili ham, nisbatlovchisiz ham ishlatiladi, keyingi shaklda ishlatilganida tushum kelishigi ham belgisiz shaklga o‘tadi va omoni­miya voqe bo‘ladi.
3. Frazemalardan biri ikki nisbat shaklida, ikkinchisi esa faqat bir nisbat shaklida ishlatiladi. Masalan, chehra(si)ni och­ I ("xafaligi tarqaganini ko‘rsat­") frazemasi har ikki nisbat shaklida ishlatiladi: chehra(si) ochildi; chehra(si)ni och­ II ("go‘zallashtir­") frazemasi esa faqat aniq nisbat shaklida ishlatiladi va b.
Ba'zi frazemalar o‘zaro tarkibidagi bir leksik a'zosi bilan-gina farq qiladi, lekin bu a'zolar ifoda jihatiga, ba'zan mazmun jihatiga ko‘ra ham o‘xshash bo‘ladi. Bunday frazemalarni parafrazemalar deb nomlash mumkin. Parafrazemalarning asosiy ko‘rinishlari quyidagicha:
1. Ikki frazema tarkibidagi hollovchi boshqa­boshqa, lekin o‘xshash leksik birlik bilan ifodalangan bo‘ladi: yurag(i) t a r s yorilib keta yozdi ("sabr-chidami tugab xunob bo‘lib ket­") - yurag(i) q o q yorilayozdi ("sevinib kuchli hayajonlan­")kabi.
2. Ikki frazema tarkibidagi to‘ldiruvchi bo‘lak boshqa­boshqa, lekin o‘xshash leksik birlik bilan ifodalangan bo‘ladi: o‘z(i)ni q a y e r g a q o‘ y i sh (i) n i b i l- m a­ 2 ("bekorchilikdan zerikib toqatsizlan­") - o‘ z i n i q a y o q q a u r i sh ( i )- n i bilma­ ("kuchli hayajonlangan holda toqatsizlan­") kabi.
3. Ikki frazema tarkibidagi fe'l a'zo boshqa-boshqa, lekin o‘xshash leksema bilan ifodalangan bo‘ladi: yetti uxlab, tush(i)ga ham k i r m a ­ ("mutlaqo o‘ylama­, kutma-") - yetti uxlab, tush(i)da ham k o‘ r m a­ ("hech qachon ko‘rma­") kabi va b.

Lisoniy birlik sifatida frazemalarga ham xuddi leksemalarda bo‘lganidek nomlash vazifasi va ma'lum bir ma'noni bildirish vazifasi xos. Faqat frazeologik birliklarning ayrim turlarida nomlash vazifasi yo‘q (Bular "Frazemalarning turkumlanishi" bahsida tasvirlanadi).

Frazemada ikki va undan ortin leksema o‘z leksik ma'no mustaqilligini yo‘qotgan holda bir umumiy ma'no markaziga bo‘ysunadi, frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan ma'noni gavdalantirish uchun xizmat qiladi. Frazemadan anglashiladigan ma'no uning tarkibidagi leksemalardan anglashiladigan ma'nolarning oddiy (arifmetik) yig‘indisi bo‘lmay, umumlashma, ustama ma'no, ayni vaqtda ko‘chma ma'no sifatida gavdalanadi. Masalan, jon(i)ni jabborga ber­ frazemasi " bor kuchini safarbar qilgani holda faoliyat ko‘rsat " ma'nosini anglatadi; bu ma'no – jon­, jabbor­, ber­ leksemalari anglatadigan ma'nolarning oddiy yig‘indisi emas, balki ma'lum obrazga asoslanadigan umumlashma ko‘chma ma'no.
Leksemada bo‘lganidek, frazemaning mazmun jihatida ham ikki hodisa ajratiladi: I) lug‘aviy ma'no, aniqrog‘i - frazeologik ma'no, 2) baho semasi.
Frazeologik ma'no. Frazemaning voqelikka nisbat beriladigan lug‘aviy mazmuni (nimanidir anglatishi, ifodalashi) frazeologik ma'no deyiladi. Masalan, tuyaning kallasiday frazemasi "hajmi odatdagidan ancha katta, yirik" ma'nosini, yurak­bag‘r(i) qon bo‘lib ketdi frazemasi "diltang bo‘l­, ziq bo‘l" ma'nosini anglatadi: Qovunga qarang. Har biri t u ya n i n g k a l l a s i d a y. Juda saralangan (Oybek). Y u r a k­b a g‘ r i m q o n b o‘ l i b k e t d i... ertadan beri yolg‘iz o‘tiribman (Oybek).
Frazeologik ma'no tarkibini semik tahlil qilish bilan ham ideografik semalar ajratiladi. Masalan, ta'b(i) xira frazemasi sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi leksik­semantik guruhiga mansub. Bu guruh sifat­larning lug‘aviy ma'nosi tarkibida "kayfiyat", "his­hayajonning ijobiy­salbiyligi", "his-hayajonning kuchli­kuchsizligi" kabi ideografik semalar ajratiladi. Ana shu semalar asosida yuqoridagi frazemaning ma'nosini "kayfiyati biroz yomon holatda" deb ta'riflash mumkin.
Frazeologik butunlik va frazeologik chatishma. Frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan lug‘aviy ma'no bilan uning tarkibidagi leksemalar anglatadigan lug‘aviy ma'nolar orasidagi munosabat asosida frazemalarning ikki ma'no turi farq qilinadi: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma.
Ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanadigan, shu leksik ma'nolarning umumiy maxraji sifatida gavdalanadigan frazema frazeologik butunlik deyiladi: to‘ydan ilgari nog‘ora chal­, yog‘ tushsa – yalagu(n]dek, katta og‘iz kabi. M i s o l: Mehmonning qizarganini payqagan keksa boy o‘z xotinining k a t t a o g‘ i z va betamizligidan achchiqlanib yuzini teskari burdi (Oybek).
Ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanmaydigan, bu leksemalarga xos leksik ma'nolarni hisobga olmaydigan frazemaga frazeologik chatishma deyiladi: bosh(i)ni olib (chiqib ket­), o‘pka(si)ni qo‘ltiqla­ kabi. M i s o l: Bordiyu Siz ham tisarilsangiz, Sizdan ham qo‘limni yuvib, qo‘ltig‘imga uraman-u, b o sh i m n i o l i b hayyo-hayt deb chiqaman­ketaman (Hamza). Ovchi uzoqdan o‘ p k a s i n i q o‘ l t i q l a b chopib keldi (Ertakdan).
Frazeologik chatishmaga xos ma'no tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga hatto zid bo‘ladi. Masalan, oyog‘(i)ni qo‘l(i)ga ol­ frazemasidan anglashiladigan ma'no ("masofani o‘ta tez sur'at bilan bos ") tarkibidagi leksemalardan bevosita anglashiladigan ma'nolarga zid: oyoqni qo‘lga olgandan keyin, jadallik u yoqda tursin, umuman hech qanday harakat bo‘lishi mumkin emas.
Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma uchun umumiy belgi - ularda semantik va grammatik sintezga intilishning mavjudligi. Bunda quyidagilar nazarda tutiladi: 1) Тarkibida ikki va undan ortiq lek­sema qatnashadi, 2) Yaxlit bir ma'no gavdalanadi, 3) Тarkibidagi leksemalar o‘z leksik ma'no mustaqilligini yo‘qotadi, 4) Erkin bog‘lanma bilan omonimiklik holatida bo‘ladi, 5) Frazemani faqat yaxlitligicha almashtirish mumkin, 6) Nutqda yaxlitligicha bir sintaktik vazifada keladi, 7) Boshqa tilga yaxlitligicha tarjima qilinadi.
Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma orasidagi farq - ulardagi umumiy belgining (semantik­grammatik sintezga intilishning) me'yorida:
1a. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga bog‘liq, shu leksik ma'nolarning o‘ziga xos sintezidan iborat bo‘ladi.
1b. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma'­nosiga bog‘liq emas, bulardan kelib chiqmaydi.
2a. Frazemaning ma'nosini uning tarkibidagi leksemalarga xos ma'no­lar asosida izohlash mumkin.
2b. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanmaydi, frazemadan anglashiladigan ma'noni tushunishda qandaydir shartlilik mavjud bo‘ladi.
3a. Тarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar ma'lum darajada hisobga olinadi.
3b. Тarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar hisobga olinmaydi.
4a. Frazemaning yaxlit ma'nosi fonida tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar ham sezilib turgani sababli bunday frazemaning ma'nosi ko‘p qirrali, boy bo‘ladi, murakkab holatda gavdalanadi; ichki obraz hayot bo‘ladi.
4b. Faqat frazemaning yaxlit ma'nosigina mavjud bo‘ladi, bu ma'noning gavdalanishida tarkibidagi leksemalarning ma'nosi qatnashmaydi; ichki obraz so‘ngan bo‘ladi. Shunga ko‘ra frazemaning ma'nosi ancha sodda holatda gavdalanadi.
5a. Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining borligi bilan bunday frazema yasama leksemalarga o‘xshaydi.
5b. Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining yo‘qligi bilan bunday frazema tub leksemaning bosh leksik ma'nosiga o‘xshaydi.
Baho semasi. Frazema mazmun jihatining voqelikka munosabat bildirish belgisiga baho semasi deyiladi. Baho semasining leksemalardagi va frazemalardagi mavqei farqli.
Baho semasi leksemalarning ko‘pida betaraf bo‘ladi, yaqqol ifodalanib turmaydi; ba'zan esa baho semasi leksemani turlicha ma'no munosabatiga kiritish, turlicha qo‘llash bilan hosil qilinadi. Frazemalarning ko‘pida esa baho semasi uning mazmun jihatida doimiy tarkibiy qism bo‘lib qatnashadi, ba'zan frazemaning lug‘aviy ma'nosini butunlay qamrab oladi.
Frazemalar odatda voqelikni nomlab-gina qolmay, uni baholaydi ham. Frazemalarning tilda yashashini oqlab turadigan asosiy sabablardan biri - shu. Masalan, quyidagi matnlarda ishlatilgan frazemalar ma'lum voqelikni nomlaydi (yer-u ko‘kka ishonma­ - "o‘ta darajada ardoqla "; bosh(i)ga ko‘tar­ II - 'yuksak darajada izzat­hurmat qil "; mukka(si)dan ket­ - "o‘zini tiya olmaslik darajasida berilib ket "); shu bilan bir vaqtda bu voqelikka munosabatni ham ifodalaydi (Avvalgi ikki frazemada ijobiy munosabat, keyingi frazemada esa salbiy munosabat ifodalanadi): I b r o h i m. Xursandmisan, xafa qilayotgani yo‘qmi? G u l s a r a. Yo‘q! Yer­u ko‘kka ishonmaydi, boshiga ko‘taradi (Yashin). Otang — xurofatga mukkasidan ketgan odam (Yashin).
Frazemalar nutqda asosan lisoniy ma'nosi bilan ishlatiladi. Shuning bilan birga frazemani yangicha lug‘aviy mazmun bilan ishlatish ham uchraydi. Masalan, chakag(i) ochildi frazemasi odatda "ko‘p ma'ra" (hayvonga nisbatan), "uzluksiz jovra" (kishiga nisbatan) ma'nolarini anglatadi. Oybek bu frazemani juda ustalik bilan yangi bir hodisa - pulemyotning o‘q uzishiga ko‘chirgan. Bunday yangicha qo‘llash muvaffaqiyatli chiqqan, yozuvchi 'uzluksiz o‘q uz­' kabi yangicha ma'noni ifodalashga erishgan: Pulemyotning chakagi ochilib ketdi.
Frazemani yangicha nutqiy qo‘llash hamma vaqt ijobiy chiqavermaydi. Masalan, quyidagi nutqiy qo‘llash durust chiqqan, lekin kichik bir nuqson ham bor: Sevgining naqadar pok, naqadar muqaddasligini y e t t i u x l a b, t u sh i d a k o‘ r m a g a n va uni muruvvatsiz qo‘lda so‘lgan chechak kabi xoksor qilgan ishq jalloblari-ning noziga quloq solgan xudo to‘tiqushning bolalaridek bir­biriga zor, intizor bo‘lib, bir­biriga yetisholmay xor­zor bo‘lib yurgan miskinlar ohiga nechuk quloq solmas ekan? (Mirzakalon Ismoiliy).
Bu matnda ishlatilgan yetti uxlab, tush(i)da ko‘rma­ frazemasi "hech qachon ko‘rma" ma'nosini anglatadi va ko‘rish mumkin bo‘lgan narsalarga nisbatan ishlatiladi. Yozuvchi bu frazemani yangicha matnda, yangicha qurshovda (sevgining pokligi, muqaddasligi birikmashakliga bog‘lab) ishlatgan. Natijada bu frazema tamoman yangi ma'noni - " bilma " ma'nosini anglatish uchun xizmat qildirilgan. Bu bilan frazema-ning lug‘aviy ma'nosi to‘g‘ri taraqqiy ettirilgan. Lekin bu frazema mavhum belgi otlarini bevosita boshqarib kelishi o‘rinli chiqmagan. Agar bu frazema to‘g‘ridan to‘g‘ri sevgini leksemashaklini quyidagicha boshqarib kelsa edi, muallif bu nuqsondan qutular edi: Pok, muqaddas sevgini yetti uxlab, tushida ko‘rmagan.
Badiiy nutqda frazemani noo‘rin, noto‘g‘ri ishlatish hollari ham uchraydi. Bunday hol tilni bilmaslik, til qonuniyatlari bilan hisoblashmaslik oqibatida yuz beradi. Masalan, quyidagi matnda frazema noo‘rin ishlatilgan: K o‘ r i n m a y d i ko‘ z i m g a - Тor qafasda turganim. Esga tushar bog‘chada erkin sayrab yurganim (Adham Rahmat). Bu matnda ishlatilgan ko‘z(i)ga ko‘rinma­ II frazemasi "tatima" ma'nosini anglatib, qadrli, yoqimli kishi yoki narsaga qarata aytiladi; she'rdagi "tor qafas"ni bunday narsa deb bo‘lmaydi.
Lug‘aviy ma'noning taraqqiy etishi frazemalarga ham xos bo‘lib, asosan metafora yo‘li bilan ko‘chirish natijasida voqe bo‘lgan. Masalan, ko‘ngl(i)ga teg­ frazemasi asli biror ovqat tez-tez iste'mol qilinishi tufayli yoqmay qolishini anglatadi. Bu frazema keyinchalik ovqatdan boshqa narsalarga, shuningdek kishilarga qarata ham ishlatilgan; bunday ko‘chirish natijasida bu frazemada " tabiatiga to‘g‘ri kelmay qolib yoqtirmaslik hissi uyg‘ondi" ma'nosi yuzaga kelgan: I) Mastava k o‘ n g i l l a r i n g i z g a t e g i b yu r g a n d i r (Hakim Nazir). 2) Ammo har kuni bir xil narsani takrorlayverish uning k o‘ n g l i g a t e g d i (Ibrohim Rahim).
Frazemaga xos ma'noning taraqqiyoti natijasida frazeologik ma'noning miqdori o‘zgaradi. Bir frazeologik ma'no asosida ikkinchi frazeologik ma'noning yuzaga kelishi ikki xil hodisaga - ko‘pma'nolilikka yoki omonimiyaga olib keladi; bulardan bi- rinchisi ko‘p (Frazeologik omo­nimiya oldingi sahifalarda tasvirlandi).
Bir frazema ba'zan zid mazmunli lug‘aviy ma'nolarni anglatadi. Masalan, yurag(i) qinidan chiq[ayoz]di frazemasi qattiq hayajonlanishni anglatadi, lekin bunday holat tashvishga ham, sevinchga ham bog‘lanadi: 1) Qo‘rqmayman deb bo‘lmaydi, o‘g‘lim. Shunaqa vaqtda odamning y u r a g i q i n i d a n ch i q i b k e t a d i (Abdulla Qahhor). 2) Qizning paranjisini ko‘rishi bilanoq yigitning y u r a g i q i n i d a n ch i q a y o z d i (Oybek). Buni enantiosemiya hodisasiga o‘xshatish mumkin.
2­ §. Frazemalarning ko‘pi bir ma'noli (monosemem). Masalan, bahr(i)dan o‘t­ frazemasi "foydali deb bilgan narsasidan voz kech" ma'nosini, "berdi"sini "aytguncha urib o‘ldir"­ frazemasi "gapirib bo‘lguncha, kutmay (chidamay) biror narsa de " ma'nosini, "daryodan bir tomchi" frazemasi qolgan qismiga nisbatan juda oz' ma'nosini anglatadi.
Ko‘p ma'noli (polisemem) frazemalar ham anchagina bo‘lib, bularning ko‘pi - ikki va uch ma'noli. Masalan, bosh(i) aylandi frazemasi ikki ma'noni anglatadi: 1) "behud bo‘l" ,2) "esankira­"; bosh suq­ frazemasi uch ma'noni anglatadi: I) "gavdasi tashqarida qolib, boshini tiqqan holda qara " 2) " kir " ,3) " aralash ". Bosh ko‘tar­ I frazemasi esa quyidagi to‘rt ma'noni anglatadi: 1) " qara ", 2) " qilib turgan ishini to‘xtat " , 3) "qo‘zg‘al ", "harakatga kel " , 4) "kurashga chog‘lan " ("O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati"ga qarang).
Frazeologik polisememiya deganda frazemaning o‘zi ikki va undan ortiq lug‘aviy ma'no anglatishi tushuniladi. O‘zaro shaklan o‘xshash erkin bog‘lanmadan va frazemadan anglashiladigan ma'nolar bir nuqtaga birlashtirilib, polisememiya deb qaralmaydi, chunki bular har xil hodisalar: erkin bog‘lanma - nutqiy birlik, frazema - lisoniy birlik. Erkin bog‘lanma bilan frazemaning shaklan teng kelish hodisasi omonimiklik deyiladi ("Frazeologik omonimiya" bahsiga qarang).
3­ §. Frazemaning lug‘aviy ma'nosi birdan ortiq bo‘lsa, xuddi leksemalarda qilinganidek bosh ma'no va hosila ma'no belgilanadi. Masalan, jar sol­ frazemasi "jarchi vositasida eshittir " (Bu ma'no eski ma'noga aylangan), "keragidan ortiq darajada bo‘rttirib xabar tarqat " ma'nolarini anglatadi. Birinchisi - bosh ma'no, ikkinchisi - shundan o‘sib chiqqan hosila ma'no.