Frazemalarning mazmun jihaтi

ket (i) ga tush .
Bu frazema " izidan yurib, butun xatti-harakatini ta'qib qil " va "manfaatdor bo‘lgani holda berilib harakat qil " ma'nolarini anglatadi. Har ikki ma'nosida harakatni kishi bajaradi, lekin harakat qaratilgan predmet boshqa­boshqa bo‘ladi: birinchisida kishiga (kimning), ikkinchisida esa narsaga (nimaning) qaratiladi. Shu sababli bu ma'nolarning leksik qurshovi ham, grammatik tabiati ham farq qiladi. Qaratqich kelishigida kishini bildiradigan leksemaning kelishi birinchi ma'noda har uch shaxs­son nisbatlovchisini ishlatishga yo‘l ochadi; qaratqich kelishigida narsani anglatadigan leksemaning kelishi esa faqat III shaxs nisbatlovchisining qatnashuvini belgilab qo‘yadi; natijada bu ikki frazeologik ma'noning grammatik tabiati farqlanib qolgan. Birinchi ma'nosida ketidan tushdim, ketidan tushding, ketidan tushdi, ketingdan tushdim, ketingdan tushdi, ketimdan tushding, ketimdan tushdi kabi shakllarda ishlatilsa, ikkinchi ma'nosida shu shakllarning uchtasida-gina keladi: ketidan tushdim, ketidan tushding, ketidan tushdi.
Mana bu frazemaning lug‘aviy ma'nolarida grammatik tabiat boshqacharoq:
had (i) dan osh =haddidan osh
Bu frazema [kim (o‘zining)] "o‘ziga ortiqcha erk berib yubor " ,[nima (o‘zining)] " ortiq darajada kuchayib, zo‘rayib ket " ma'nolarini anglatadi. Birinchi ma'noda kishiga xos harakat, ikkinchi ma'noda esa narsaga xos harakat bildiriladi. Shunga ko‘ra bu ma'nolar har xil leksik qurshovda oydinlashadi, ayni vaqtda grammatik shakllarda ishlatilishi ham farq qiladi. Birinchi ma'nosida bu frazema har uch shaxs­sonda tuslanadi ham, nisbatlanadi ham. Ikkinchi ma'nosida faqat III shaxc tuslovchisi va nisbatlovchisi bilan ishlatiladi (har ikki ma'nosida tuslovchi bilan nisbatlovchi moslashib yuradi: haddingdan oshding, haddidan oshdi kabi).
Leksemalarning semantik bog‘lanishida ta'kidlangan shart-sharoitlar fraze-malarning semantik bog‘lanishida ham amal qiladi. Masalan, ko‘ngl(i) bor frazemasi ijobiy yoki betaraf ish yoki narsani anglatadigan leksemalar bilan ishlatiladi: Universitetda o‘qishga k o‘ n g l i b o r kabi. Lekin Janjalga ko‘ngli bor kabi bog‘lab ishlatilmaydi: janjal leksemasi anglatadigan voqelik salbiy hodisa deb baholanadi va boshqa.
Semema termini bilan faqat leksemaning mazmun jihati nomlanmay, frazemaning (shuningdek morfemaning) ham mazmun jihati nomlanadi. Bu uch til birligiga xos sememalarni leksosemema, frazosemema, morfosemema deb farqlab nomlash mumkin.
Xuddi leksemalarda bo‘lgani kabi frazema bir lug‘aviy ma'noli bo‘lsa bir til birligiga (bir frazeologik birlikka) teng bo‘ladi. Agar frazema polisemem bo‘lsa, uning har bir frazosememasi o‘zicha alohida til birligiga (alohida frazeologik birlikka) teng bo‘ladi. Chunki xuddi leksemalarda bo‘lgani kabi har bir frazosemema o‘ziga xos lug‘aviy mundarijaga (ideografik semalar yig‘imiga), o‘ziga xos baho semasiga ega. Bulardan tashqari har bir frazosemema o‘ziga xos leksik qurshovga ega bo‘ladi, grammatik tabiatida ham ko‘pincha farqlanib turadi. Nihoyat, har bir frazosemema mustaqil ravishda boshqa lug‘aviy birlik bilan (frazeologik birlik, leksik birlik bilan) sinonimik, antonimik munosabat hosil etishi mumkin.

2.1. Frazemalar orasidagi semantik munosabatlar

Ideografik semalari teng, bir yoki bir necha jihati o‘zaro farqli frazemalar (frazosememalar) frazeologik sinonimlar (frazosinonimlar) deyiladi. Masalan, og‘z(i)ga tolqon sol­, mum tishla­ frazemalari ayni bir lug‘aviy ma'noni - "mutlaq gapirma", "suhbatda mutlaqo qatnashma" ma'nosini anglatadi: Majlis boshlanguncha biroz kulishib o‘tiraylik. O g‘ i z l a r i n g g a t o l q o n s o l i b o l d i n g l a r (Parda Тursun). Bir gapirib, o‘n kulardi, hammani og‘ziga qaratardi... Bugun m u m t i sh l a b q o l d i (Oydin).
Frazeologik sinonimlar ham uch jihatdan baholanadi: a) lug‘aviy ma'nosi jihatidan, b) baho semasi jihatidan, d) nutqiy xoslanishi jihatidan.
Frazosinonimlar ko‘pincha ma'no sinonimlari (ideografik sinonimlar) bo‘ladi (Ma'nosi teng keladigan frazosinonimlar juda oz). Masalan, burn(i)ni ko‘tar­ - burn(i) ko‘tarildi va dimog‘(i) shishdi frazemalari uchun umumiy mundarija "kibrlan ", "gerday "bo‘lsa-da, bu umumiy ma'noning gavdalanishi turlicha. Bundan qat'i nazar, burn(i)ni ko‘tar- - burn(i) ko‘tarildi frazemasiga nisbatan dimog‘(i) shishdi frazemasida ma'no kuchliroq. Frazosinonimlarda baho semasi odatda bo‘rtib turadi. Asli frazema­lar xuddi shu maqsad bilan - voqelikni nomlashda uni o‘tkir baholab berish uchun, ijobiy yoki salbiy munosabatni yaqqol ifodalash uchun - yaratiladi. Masalan, ikki oyog‘(i)ni bir etikka tiq­, oyog‘(i)ni tirab ol­ sinonimlarining har ikkisida baho semasi juda kuchli; bosh(i) shishdi, miya(si) g‘ovlab ketdi sinonimlarida esa baho semasi ikkinchisida kuchliroq : Otam uylantiraman deb i k k i o y o g‘ i n i b i r e t i k k a s u q i b olgan. Hol­jonimga qo‘ymaydi (Said Ahmad). Savdogarning o‘jarchasiga o y o q t i r a b t u r i sh i yigitning g‘azabini oshira boshladi (Oybek). Shu kunda hammaning b o sh i sh i sh g a n (Oybek). Ming xil xayol bilan m i y a m g‘ o v l a b k e t d i (Oydin).
Frazosinonimlar nutqiy xoslanish jihatidan rang­barang emas, asosan so‘zlashuv nutqiga, qisman boshqa nutq ko‘rinishlariga xoslangan. Masalan, ko‘z(i)ni yum­, dun/yodan o‘t­ frazemalari adabiy nutqqa (ko‘tarinki nutqqa), shularning sinonimi jon ber­ frazemasi esa so‘zlashuv nutqiga xoslangan.
Sinonim frazemalarni bir 'frazemaning variantlaridan (allofrazemalardan) farqlash kerak. Masalan, "yangi, qo‘l tegmagan " ma'nosini anglatuvchi oxori to‘kilmagan, qirovi to‘kilmagan frazemalari o‘zaro sinonim, chunki bulardan har biri asosida boshqa-boshqa obraz yotadi (birinchisi to‘quvchilikdan, ikkinchisi esa pichoqchilikdan olingan), boshqa-boshqa leksemalardan tarkib topgan.
Ammo bosh(i)da yong‘oq chaq­, bosh(i)da danak chaq­, bosh(i)da tosh chaq­ bir frazemaning ko‘rinishlari (allofrazemalari) bo‘lib, bir leksik a'zoning almashuvi bilan yuzaga kelgan, bunday almashtirish bilan frazemaning ma'nosi kuchaya boradi (yong‘oq - danak - tosh ).
Sinonimiya frazema (frazosemema) bilan leksema (leksosemema) orasida ham voqe bo‘ladi. Bunday hodisaga frazeologik­leksik sinonimiya deyiladi. Masalan, yulduzni benarvon uradi frazemasi abjir leksemasi bilan, dunyoni suv bossa, to‘pig‘(i)ga chiqmaydi frazemasi beg‘am leksemasi bilan sinonim. Sinonimik munosabatdagi frazema o‘z ma'no qirrasiga, baho semasiga ko‘ra o‘z leksik sinonimidan keskin farq-lanib turadi. Biror voqelikni frazema bilan anglatish leksema bilan anglatishga qaraganda ta'sirchan bo‘ladi.
Frazosinonimlar odatda shu tilning o‘ziniki bo‘ladi: bir yostiqqa bosh qo‘y­, turmush qur­; bir og‘iz, bir shingil kabi. Bir tildan boshqa tilga frazema o‘zlashtirish juda oz voqe bo‘ladi, shu sababli boshqa tildan frazema o‘zlashtirish bilan yuzaga kelgan sinonimiya ham deyarli uchramaydi.
Ideografik semalaridan odatda biri zid, qolganlari aynan ikki frazema (frazosemema) biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi. Bunday ma'no munosabati oppozitiv munosabat deb ham nomlanadi: oq ko‘ngil - ko‘ngl(i) oq va ich(i) qora frazemalari o‘zaro, ochiq qo‘l - qo‘li ochiq va tutunini bulut ko‘rmas, yuvindisini it frazemalari o‘zaro kabi.
Antonimik munosabat frazema bilan leksema orasida ham mavjud bo‘lib, frazeologik­leksik antonimiya deyiladi: bosh(i) osmonda frazemasi bilan xafa leksemasi o‘zaro, qo‘l(i) ochiq frazemasi bilan xasis leksemasi o‘zaro kabi.
Frazeologik antonimiyani belgilashda ham ko‘p ma'nolilik bilan hisoblash zarur. Bir ma'noli frazemalarda-gina antonimiya frazema bilan fraze­ma orasida voqe bo‘ladi: yerga ur­ - ko‘kka ko‘tar­ kabi. Ko‘p ma'noli frazemalarda esa har bir frazosemema-ning o‘z antonimi bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘z(i)ga issiq ko‘rin­ frazemasi ikki lug‘aviy ma'noni anglatadi: I) " tanishdek tuyil " , 2) " o'ziga tort " "yoqimli bo‘l ". Bu ma'nolarning birinchisiga frazeologik antonim yo‘q, ikkinchisiga esa ko‘z(i)ga sovuq ko‘rin­ frazemasi antonim: Kelganiga sal o‘tmay hammaning ko‘ziga issiq ko‘rinib qoldi (Said Nazar). - Qori bolalarning ko‘ziga sovuq ko‘rinib qolgan edi (Parda Тursun).