Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

QONNING KARBONAT ANGIDRID TASHISHI
Qon karbonat angidridni uch shaklda tashiyda. Venoz qonning 100 ml dan
55-58 ml karbonat angidrid ajratib olish mumkin. Bu miqdorning faqat 3-6%
plazmada erigan holda bo’ladi. Karbonat angidridning 15% gemoglobin bilan

---

birikib, ikkinchi shaklni – oksigemoglobinni hosil qiladi. Qolgan 80% CO
2
uchinchi shaklda – kaliy va natriy karbonatlari shaklida tashiladi.
Karbonat angidridni ikkinchi va uchinchi tashilish shakli hosil bo’lishi uchun
u avval suvga qo’shilib, karbonat kislotaga aylanishi kerak. Reaksiya
quyidagicha o’tadi: CO
2
+H
2
O
←
→
H
2
CO
3 ←
→
H
+
+ HCO
3
-
Eritrotsitlarda bu reaksiyani 1500-2000 baravar tezlashtiradigan maxsus
ferment – karboangidraza mavjud. Bu ferment CO
2
ning muhitdagi tarangligiga
bog’liq holda reaksiyani ikki yo’nalishda tezlashtiradi: to’qimalar kapillyarlarida
CO
2
tarangligi yuqori, natijada gidratatsiya reaksiyasi tezlashadi. O’pka
kapillyarlarida CO
2
tarangligi ancha pasayadi. Bu yerda degidratatsiyareaksiyasi
tezlashadi.
Karbonat angidridning asosiy tashiladigan shakli – bikarbonat tuzlar hosil
bo’lishida eritrotsitlar muhim rol o’ynaydi. To’qimalarda oksidlanish natijasida
hosil bo’lgan CO
2
kapillyarlarga o’tadi va plazmada eriydi. Plazmadan karbonat
angidrid molekulalari eritrotsitlarga o’tadi va bu yerdagi karboangidraza
ishtirokida karbonat kislotaga aylanadi. Natijada eritrotsit ichida HCO
3
-
anionlari miqdori ko’payadi va konsentratsiya gradiyenti bo’yicha plazmaga
chiqadi. Eritrotsit membranasininganionlar uchun o’tkazuvchanligi yuqori,
kationlarni esa bu membrana deyarli o’tkazmaydi. Karbonat kislotaning anioni
plazmadagi K
+
va Na
+
kationlari bilan birikib, Bikarbonat tuzlar hosil qiladi. Bu
kationlardan ajralgan xlor anioni eritrotsit ichiga o’tadi va osmotik bosimning
sal ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Buning natijasida eritrotsitlarga suv kirib, hajmi
sal oshadi.
Ayni vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajraladi va to’qimalarga o’tadi.
Gemoglobin bilan bog’liq bo’lgan kaliyni ko’mir kislota siqib chiqaradi va kaliy
bikarbonat hosil qiladi. Kislotadan ajralgan H
+
ionlari gemoglobin bilan birikib,
kam dissotsiatsiyalanuvchi tiklangan gemoglobin (HHb) hosil qiladi. Tiklangan
gemoglobin CO
2
ning bir qismini o’ziga biriktirib, kabogemoglobinga
(HhbCO
2
) aylanadi. Eritrotsit to’ima kapillyarlaridan o’tayotgandagi reaksiyani
quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
KHbO
2
+H
2
CO
3
=HHb+O
2
+KHCO
3
Karbonat angidridga boyigan, kislorodning bir qismini yo’qotgan venoz qon
o’pka kapillyarlariga yetib kelganda teskari hodisalar ro’y beradi. Birinchi
galda, erigan CO
2
diffuziya yo’li bilan qondan alveolyar havoga o’ta boshlaydi.
Natijada gazning plazma va eritrotsitlardagi tarangligi kamayadi va
eritrotsitlarda karbonat kislota degidratatsiyasi boshlanadi. Karboangidraza
reaksiyani bu yo’nalishda ham keskin tezlashtiradi. Alveolyar havodan
kislorodning qonga o’tishi natijasida hosil bo’lgan oksigemoglobin karbonat
kislotadan kuchliroq kislota. U bikarbonatdan quyidagi reaksiya bo’yicha
kaliyni siqib chiqaradi: HHb+O
2
+KHCO
3
=KHbO
2
+H
2
CO
3
. Hosil bo’lgan
kislotani karboangidraza suv va karbonat angidridga parchalaydi, CO
2
alveolyar
havoga o’tadi.

---

Karbonat angidrid ajralaishi natijasida qondagi tarangligining pasayishi
karbogemoglobindagi karbamin bog’larining uzilishi va CO
2
ajralishiga olib
keladi. Bu jarayonlar qonni ortiqcha karbonat angidriddan xalos bo’lishini
ta’minlaydi.