Davlatiy moliya

Bank of America Kaliforniya shtatining kredit kartochkalari bozorida yakka o‘zi 

hukmronlik qilgan edi. 1961-yildan 1966-yilga qadar bu biznes unga juda katta 

foyda  olib  kelgan.  Biroq,  bu  umrbod  davom  etishi  mumkin  emasdi.  1966-yil 

boshlarida  Bank  of  Americaning  kredit  kartochkalari  bilan  ishlash  bo‘yicha 

boshqaruv  personali  ularning  raqobatchilari:  Kaliforniyaning  4  ta  yirik  banki 

hamkorlikda bu biznesga kirish niyatida ekanliklari to‘g‘risida tez-tez eshitadigan 

bo‘ldi.  O‘zlarining  umumiy  dasturini  ular  Master  Charge  deb  nomlamoqchi 

bo‘lishdi.  Bungacha  Nyu-york  banki:  First  National  City  Bank  of  New-York 

(bizning kunlarda Citibank nomi bilan mashhur) transport xarajatlarini va ko‘ngil 

ochish  sohasidagi  xarajatlarni  to‘lash  uchun  foydalaniladigan  kartochkalarning 

savdosi  bilan  shug‘ullanadigan  Carte  Blanche  firmasini  sotib  olish  to‘g‘risida 

so‘zlashuv olib borayotganligi  haqidagi keskin  xabarlar ham  tarqalgan edi.  Bu 

bitim First National Cityga ko‘p sonli savdogarlar va mijozlarni olib kelishi kerak 

edi. Buning natijasida esa bank umumdavlat miqyosida ishlashni boshlar edi (shu 

kungacha biror-bir bank bu bilan maqtana olmagan edi), va shunday qilib, Bank 

---

163 

of Americaning yana bir jiddiy raqobatchisiga aylanishi mumkin edi. Ayni paytda 

boshqa banklar Bank of Americaning o‘z dasturini Kaliforniyaning tashqarisiga 

ham kengaytirmoqchi ekanligi to‘g‘risida tez-tez eshitadigan bo‘lishdi. Bir necha 

yillik nisbatan jim-jitlikdan so‘ng bank sanoati bo‘lish ehtimoli bo‘lgan hujumlar 

va potensial ishtirokchilar, kredit kartochkalari to‘g‘risidagi turli xil shov-shuvlar 

bilan  portladi.  Buyuk  Depressiyadan  so‘ng  amalda  birinchi  bo‘lib  banklar  bir-

birlari  bilan  ochiqdan-ochiq  raqobatlashish  mumkinligi  to‘g‘risida  o‘ylay 

boshlashdi.  

Bu mish-mishlar, o‘z navbatida, 60-yillar oxirida butun mamlakatni qamrab 

olgan kredit kartalarni jo‘natishning buyuk to‘lqiniga sabab bo‘ldi. Sarosima va 

hasadga  tushgan  bankirlar,  amalda  u  haqda  hech  narsa  bilmasdan  va  mutlaqo 

tayyorlanmasdan  turib  biznesga  “boshlari  bilan  sho‘ng‘ishdi”.  Iste’mol 

ssudalarini taqdim etadigan va taqdim etmaydigan barcha yirik va mayda banklar, 

bank konsorsium

56

lari va ayrim banklar yagona shiddat bilan Everything Cards, 

Town & Country Cards, Midwest Bank Cards, Interbank Cards kabi va boshqa 

o‘nlab  unutilib  ketgan  nomlarni  eslagan  holda  kredit  kartochkalarini  berishni 

boshladilar. 1966 yildan 1970 yilga qadar bo‘lgan davrda bankirlar mamlakatni 

kredit kartochkalari bilan deyarli to‘ldirib tashladilar. Shu davrga qadar AQSh bu 

kabi holatni ko‘rmagan edi. 

Ushbu harakat faxriylarining ko‘pchiligi hozir o‘tgan asr 60-yillarining oxiri 

haqida  banklar  katta  miqdorda  ziyon  ko‘rgan,  jamiyatda  sarosima  va  federal

57

 

qonunchilikda  chalkashliklar  avjiga  chiqqan  ahmoqona  bir  davr  bo‘lganligini 

gapirishadi.  Shu  bilan  birga  ularning  hammasi,  bu  aqldan  ozishning  zaruriyat 

bo‘lganligi  to‘g‘risida  bir  xilda  fikrlashar  edi.  O‘sha  yillarning  tartibsizligidan 

elektron kredit kartochkalarning zamonaviy tizimi vujudga keldi. Usiz bank kredit 

kartochkalari  bugundagiday:  pul  sohasidagi  inqilobning  plastik  ramzi  sifatida 

hech qachon mavjud bo‘lmasligi mumkin edi. 

Shunday  qilib,  kredit  kartochkalarining  yirik  firma-emitentlari  o‘rtasidagi 

raqobat  tufayli,  mijozlarga  xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  xarajatlar  deyarli  katta 

emas.  Hozirgi  davrda  sayohat  qilishga  jo‘nayotgan  ko‘pchilik  odamlar  uchun 

kredit  kartochkalaridan  foydalanish  nafaqat  qulay,  balki  yo‘l  cheklariga 

qaraganda foydaliroqdir. 

Oxirgi mulohaza bizni moliyaviy innovatsiyalarga nisbatan yana bir fikrga 

olib  keladi.  Odamlar  ehtiyojining  va  moliyaviy  xizmatlar  ko‘rsa-tadigan 

tashkilotlar  o‘rtasidagi  ta’sirning  tahlili,  moliyaviy  tizimda  kelgusidagi 

o‘zgarishlar  to‘g‘risida  bashorat  qilishga  imkon  beradi.    Masalan,  to‘lovning 

                                                           

56

“Korsorsium”  lotincha  “concortium”  -  sheriklik,  birga  ishtirok  etish.  Bir  necha  banklar  yoki  sanoat 

korxonalarining  qarzlarni  birgalikda  joylashtirish,  yirik  moliyaviy  yoki  tijoriy  ishlarni,  investitsion  loyihalarni 

amalga oshirish uchun tuzilgan vaqtinchalik bitim. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B.401. 

57

 “Federal” lotincha “federalis” - ittifoq, uyushmaga oid. Qarang: o‘sha manba. J. IV. –B.338. 

---

164 

kredit  kartochkalaridan  foydalanish  kabi  usulining  ulkan  afzalliklarini  hisobga 

olgan  holda,  yo‘l  cheklari  kelajagi  to‘g‘risida  o‘ylab  ko‘rish  kerakmikan?  Bu 

cheklarni ham, kalkulyator kashf qilingandan so‘ng, logarifmik lineykaga kelgani 

kabi taqdir kutmayotganmikan?  

Kredit kartochkalari – bu shunchaki oxirgi 40-50 yil ichida ishlab chiqilgan, 

iqtisod  sohasida  odamlarning  faoliyat  xarakterini  tubdan  o‘zgartirgan  ko‘plab 

moliyaviy  mahsulotlar  misollaridan  biridir,  xolos.  Barcha  ushbu  innovatsiyalar 

jami  bo‘lib,  risk  va  daromadlilik  o‘rtasidagi  samarali  balans  (muvozanat)ni 

topish, shaxsiy investitsiyalarni to‘g‘ri sarflash, shuningdek, mehnatga layoqatli 

davrda mablag‘larni yig‘ish va ularni pensiyaga chiqqanda ishlatishni qo‘shgan 

holda,  butun  hayoti  davomida  o‘zining  individual  ehtiyojlariga  tuzatish  kiritish 

imkoniyatlarini oshirdi.