Davlatiy moliya

Jahon moliyaviy muhiti 

---

542 

3. Milliy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya munosabatlarining 

roli va ahamiyati 

Jahon 

iqtisodiyotining 

rivojlanish 

jarayoni 

xalqaro 

moliya 

munosabatlarining  rivojlanish  evolyutsiyasi  bilan  uzviy  bog’liqdir.  Xalqaro 

moliya  munosabatlari  jahon  xo’jaligining  shakllanishi  jarayonida  alohida  o’rin 

tutadi. 

Xalqaro  moliya  munosabatlari  asta-sekin  jahon  xo’ja-ligining  tarkibiy 

elementiga  aylana  bordi.  Hozirgi  vaqtda  xalqaro  moliya  munosabatlarini  jahon 

xo’jaligining rivoj-lanishi natijasida shakllangan mustaqil iqtisodiy tizim sifatida 

baholash mumkin.  

Jahon  xo’jaligi  –  bozor  iqtisodiyotining  obyektiv  qonuniyatlariga 

bo’ysunuvchi  xalqaro  moliya  munosabatlari  orqali  o’zaro  bog’liq  milliy 

iqtisodiyotlar yig’indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir. 

Jahon  xo’jaligining  barqaror  rivojlanishida  alohida  olingan  milliy 

iqtisodiyotlar  holati  muhim  o’rin  tutadi.  Chunki,  milliy  iqtisodiyotlar  jahon 

iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.  

Milliy  iqtisodiyotning  rivojlanishida  uning  tashqi  dunyo  bilan  aloqalari 

holati,  mamlakatning  xalqaro  moliya  munosabatlaridagi  ishtiroki  muhim  o’rin 

tutadi.  Mamlakatning  xalqaro  moliya 

munosabatlaridagi  ishtirokining 

kuchayishida  xalqaro  moliya  munosabatlarini  amalga  oshirish  mexanizmlarini 

samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog’liqdir. 

Ta’kidlash joizki, xalqaro moliya munosabatlarining predmeti ikkita muhim 

tarkibiy  qismni  o’ziga  qamrab  oladi,  ya’ni  xalqaro  moliyaviy  munosabatlar  va 

ularni  amalga  oshirish  mexanizmi.  Ma’lumki,  mamlakatlar  o’rtasidagi  xalqaro 

moliya  munosabatlari  muayyan  mexanizm  orqali  amalga  oshiriladi,  bunda 

xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  belgi-langan  me’yoriy  normalar,  davlatlararo 

darajadagi  shart-noma  va  bitimlar,  mamlakatlar  o’rtasida  o’zaro  qabul  qilingan 

kelishuvlarga amal qilinadi.  

Xalqaro  moliya  munosabatlari  mexanizmiga  huquqiy  normalar  va  ularni 

amalga  oshirish  vositalari  (shartnomalar,  kelishuvlar,  bitimlar,  rezolyutsiya  va 

konventsiya)  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarni  rivojlantirishga  qaratilgan  yo’l-

yo’riqlarni  amalga  oshirishni  muvofiqlashtiruvchi  xalqaro  moliya  tashkilotlari 

kiradi. 

Xalqaro  moliya  munosabatlari  jahon  xo’jaligi  tizimida  tez-tez  takrorlanib 

turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir mamlakat va ularning 

hududiy  birlashmalari  va  subyektlari,  alohida  tashkilotlar  o’rtasidagi  aloqalarni 

o’z ichiga oladi. 

Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagilarni o’rganishni 

taqozo etadi: 

---

543 

– xalqaro valyuta munosabatlari; 

– xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar; 

– xalqaro savdo munosabatlari; 

– investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati; 

– mamlakatlar to’lov balanslarini boshqarish; 

– xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish; 

– xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshq. 

Xalqaro  moliya  munosabatlarining  obyektiv  asosini  xalqaro  mehnat 

taqsimoti va jahon xo’jaligi hamda undagi iqtisodiy aloqalar tizimi tashkil qiladi. 

Hozirgi zamon jahon xo’jaligi milliy iqtisodiyotlar yig’indisidan iborat bo’lgan 

global iqtisodiy tizim bo’lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro 

mehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro harakatiga muvofiq 

tarzda o’zgarib boradi. 

Xalqaro  moliya  munosabatlari  rivojlanishining  milliy  iqtisodiyotga  ta’siri 

quyidagi muhim xususiyatlar orqali namoyon bo’ladi: 

  Moliyaviy globallashuv jarayoni. Mazkur jarayon quyidagi o’zgarishlarni 

o’z ichiga qamrab oladi: 

– mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish; 

– ishchi  kuchi,  texnologiya,  kapital,  mahsulotlar  va  xizmatlarning  global 

bozorlarini barpo etish; 

– jahon xo’jalik aloqalarining global infratuzil-masini yaratish; 

– xalqaro  moliya  munosabatlari  bilan  milliy  iqtiso-diyotning  qoidalarini 

universallashtirish; 

– yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tarmoqlarini 

vujudga keltirish. 

  Iqtisodiy  integratsion  hudud  va  birlashmalarning  tashkil  topishi.  Milliy 

iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda iqtisodiy jihatdan 

birlashish jarayoni hisoblanadi.  

  Xalqaro moliya bozorlaridagi o’zgarishlar. Milliy iqtisodiyotda faoliyat 

ko’rsatayotgan  moliya  institutlarining  jahon  moliya  bozorlaridagi  ishtirokini 

muvofiqlashtirib boradi. 

  Global  raqobatlashuv  jarayonining  keskinlashuvi.  Ushbu  holat,  milliy 

iqtisodiyotlar  tomonidan  jahon  bozorlarida  o’rin  egallash  uchun  yuqori  sifatli 

mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi. 

  Transmilliy korxonalar va transmilliy banklar rolining ortib borishi. Bu 

holat, jahon iqtisodiyotida transmilliylashish jarayoni kuchayishi, ya’ni, alohida 

mamlakatlarga  yoki  bir  nechta  mamlakatlarga  tegishli  xalqaro  korxonalar  va 

banklar  faoliyatining  rivojlanishi,  ular  tomonidan  xorijiy  filiallarning 

kengaytirilishi orqali yuzaga keldi. 

---

544 

  Mamlakatlarda  tashqi  iqtisodiy  faoliyatning  erkinlashtirilishi.  Mazkur 

holat,  milliy  iqtisodiyotning  tashqi  dunyo  uchun  ochiqlik  darajasi  orqali 

ifodalanadi.  Bunda,  xalqaro  moliya  munosabatlarining  ishtirokchilari  uchun 

muayyan  shart-sharoitlarning  yaratilishi,  xususan,  xalqaro  savdoda  bojlarning 

pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya 

muhitining  yaratilishi  hamda  valyuta  cheklovlarining  bekor  qilinishi  kabi 

tadbirlar amalga oshirilishi muhim o’rin tutadi. 

  Tashqi  iqtisodiy  aloqalarning  xalqaro  me’yoriy-huquqiy  bazasini  qabul 

etilishi. 

  Mamlakatlar  o’rtasidagi  moliyaviy  munosabatlarni  xalqaro  jihatdan 

tartibga solish va nazorat qilish tizimini tashkil qilinishi. 

Alohida  olingan  milliy  iqtisodiyotning  xalqaro  moliya  munosabatlaridagi 

ishtirokini bir necha miqdoriy ko’rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin: 

–  eksport  kvotasining  miqdori,  bunda  eksport  hajmi  YaMMga  nisbatan 

foizda hisoblanadi; 

– import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YaMMga nisbatan foizda 

hisoblanadi; 

– tashqi  savdo  kvotasining  miqdori,  bunda  tashqi  savdo  aylanmasi  hajmi 

YaMMga nisbatan foizda hisoblanadi. 

Mazkur  ko’rsatkichlarni  hisoblash  asosida  mamlakatning  xalqaro  moliya 

munosabatlaridagi ishtirokini baholash mumkin. 

Jahon 

iqtisodiyotida 

ro’y  bergan  o’zgarishlar  xalqaro  moliya 

munosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendentsiyalarini belgilab berdi: 

– xalqaro moliya munosabatlari sohasida ikki tomonlama munosabatlardan 

ko’p tomonlama munosabatlarga o’tish; 

– jahon xo’jaligida xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi; 

– xalqaro  savdo  munosabatlarining  an’anaviy  tovarlar  savdosidan  milliy 

ishlab  chiqarish  jarayonlarida  bevosita  xizmat  ko’rsatish  vositasiga  aylanib 

borishi; 

– kapital migratsiyasining globallashuvi; 

– hududiy  iqtisodiy  integratsiya  jarayonlarining  yanada  kengayishi  va 

jadallashuvi. 

Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida kapital-ning xalqaro harakati, 

ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar shaklida u yoki bu mamlakatga 

kirib  borishi,  shuningdek,  xalqaro  savdoning  mahsulotlar,  turli  xizmatlar 

ko’rsatish,  texnologiyalar  sohasidagi  rivoji  ijobiy  omil  sifatida  ta’sir 

ko’rsatmoqda. 

Jahon  savdosining  o’sishi,  ishlab  chiqarishning  ixtisos-lashuvi  va 

kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizmatlar 

---

545 

hamda 

ishchi 

kuchi 

migratsiyasi 

xalqaro 

moliya 

munosabatlarining 

rivojlanishiga, shuningdek, jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga hamda 

transmilliy korxonalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning 

boshqa jabhalarini jadal-lashuviga imkon yaratdi 

Moliyaviy  globallashuv  sharoitida  xalqaro  moliyaning  vazifalari  sifatida 

quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 

– milliy  iqtisodiyotlarning  yagona  xalqaro  tizimga  integratsiyalashuvini 

ta’minlash; 

– xalqaro  savdo  hamda  tovarlar,  xizmatlar  va  kapital  ayirboshlashning 

oqilona harakatini tashkil etish; 

– milliy  iqtisodiyotlarni  xalqaro  iqtisodiy  va  moliyaviy  o’zgarishlarga 

moslashtirish; 

– mamlakatlarning milliy moliyaviy siyosatini yuriti-shida  tavsiyalar berish. 

Xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro aylanmaga kelib tushgan va 

xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya’ni rezedentlarning tashqi dunyo bilan yuzaga 

keladigan  munosabatlarida  qo’llaniladigan  moliyaviy  munosabatlar  tizimi 

kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat qiladi: 

Birinchidan, turli mamlakat rezedentlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarga va 

o’zaro hamkorlikka;  

Ikkinchidan,  jahon  mamlakatlarining  turli  xil  moliyaviy  institutlar  bilan 

yuzaga keladigan o’zaro munosabatlariga; 

Uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya bozorlaridagi 

operatsiyalarini tashkil etishga. 

Jahon  iqtisodiyoti  globallashuvi  sharoitida  xalqaro  moliya  munosabatlari 

tobora  rivojlanib  bormoqda.  Bunda,  avvalo  mamlakatlar  o’rtasidagi  savdo 

munosabatlarining  taraqqiy  etishi  alohida  o’rin  tutmoqda.  Ushbu  holat  o’z 

navbatida  xalqaro  valyuta  munosabatlari  va  xalqaro  xisob-kitoblarning 

rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.