Davlatiy moliya

2. Mahalliy byudjetlarni tartibga solish 

Bugungi  kunda  mamlakatimizda  byudjet  va  ijtimoiy  siyosatning 

uyg‘unligini  ta’minlash  maqsadida  moliya  tizimining  sohalarini,  jumladan 

byudjet  tizimini  va  ayniqsa,  uning  tarkibiy  qismi  hisoblangan  mahalliy 

byudjetlarni  samarali  boshqarish  masalasiga  alohida  e’tibor  qaratilmoqda.  Bu 

holat  davlat  moliyaviy  siyosatining  joylardagi  ijobiy  ijrosini  ta’minlash, 

shuningdek  hududiy  iqtisodiyot  muammolari  keskinlashuvining  oldini  olishni 

hamda  mahalliy  byudjetlar  huquq  va  majburiyatlarning  kengayib  borishi 

sharoitida ularning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash uchun zamin yaratadi. 

 Shuningdek,  bugungi  kunda  davlatimiz  rahbari  tomonidan  qabul 

qilinayotgan  me’yoriy-huquqiy  hujjatlar  mahalliy  byudjet  muammolarini  hal 

etishga qaratilgandir. 

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo‘nalishi) sifatida davlatning byudjet 

siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida 

hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlari funksiyalarini belgilovchi 

boshqa  qonunlar  majmuiga  muvofiq  aniqlanadi.  O‘zining  hajmi  va  muhimligi 

jihatidan  katta  ish  bo‘lishiga  qaramasdan  byudjet  siyosatini  faqat  byudjet 

jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas.  

O‘zbekiston  Respublikasida  davlat  byudjet  siyosatini  amalga  oshirish, 

mahalliy  byudjetlar  faoliyatini  tartibga  solishning  huquqiy  asosini  O‘zbekiston 

                                                           

90

Левина В.В. Бюджетная система Российской Федерации. Феникс, 2017 г. 68 с. 

---

335 

Respublikasi  Konstitutsiyasi,  O‘zbekiston  Respublikasi  “Byudjet  kodeksi”, 

“Soliq  Kodeksi”,  “Bojxona  Kodeksi”  va  boshqa  me’yoriy-huquqiy  hujjatlar 

tashkil qiladi. 

O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimini boshqarish va tartibga solish 

maqsadida 2013-yil 26-dekabrda “Byudjet kodeksi” qabul qilingan bo‘lib, ushbu 

huquqiy hujjat: 

-  O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish 

asoslarini; 

-  O‘zbekiston  Respublikasining  davlat  byudjetini  tuzish  prinsiplari  va 

uning tuzilmasini; 

-  davlat byudjetini tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibini; 

-  davlat  byudjetining  daromadlarini  shakllantirish  va  uning  xarajatlarini 

amalga oshirish prinsiplarini; 

-  davlat  byudjeti  tuzilmasiga  kiruvchi  byudjetlar  o‘rtasidagi  o‘zaro 

munosabatlarni; 

-  davlat  byudjeti  mablag‘lari  bilan  operatsiyalarni  amalga  oshirish 

jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartiblarini belgilab beradi. 

Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  Jo‘qorg‘i  Kengesi  va  mahalliy  hokimiyat 

vakillik organlari: 

-  tegishli  ravishda  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  byudjetini  va  mahalliy 

byudjetlarni  qabul  qiladi,  shuningdek  ularning  ijrosi  to‘g‘risidagi  hisobotlarni 

tasdiqlaydi; 

-  mahalliy  byudjetga  tushadigan  mahalliy  soliqlar,  yig‘imlar  va  to‘lovlar 

miqdorlarini hamda ular bo‘yicha imtiyozlarni belgilaydi; 

-  qonun  hujjatlariga  muvofiq  boshqa  vakolatlarni  amalga  oshiradi. 

Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli hokimlar: 

-  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  byudjeti  va  mahalliy  byudjetlar 

loyihalarini tegishli ravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi va 

mahalliy  hokimiyat  vakillik  organlari  qabul  qilishi  uchun  taqdim  etadi  hamda 

ularning ijrosi to‘g‘risida hisobotlar tuzadi; 

-  byudjetga  tushumlar  to‘liq  va  o‘z  vaqtida  tushishi  hamda  byudjet 

mablag‘laridan  belgilangan  maqsadda  foydalanilishi  ustidan  nazoratni  tashkil 

etadi; 

-  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. 

Bundan  tashqari,  davlat  byudjetining  daromad  va  xarajatlari  tarkibi, 

respublika  va  mahalliy  byudjetlarning  daromadlari  va  xarajatlari  tarkibi  hamda 

ularning byudjet bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlash tartiblari, byudjet taqchilligini 

moliyalashtirish manbalari, davlatning maqsadli fondlari, ularni tashkil qilish va 

---

336 

ular mablag‘laridan foydalanish tartibi kabilar Kodeksning tegishli moddalarida 

belgilab berilgan. 

Qonun  byudjet  jarayonida  hokimiyatdagi  qonunchilik  va  ijroiya  organlari 

funksiyalarini,  mamlakat  subyektlari  funksiyalarini,  byudjet  federalizmi 

prinsiplarini,  byudjet  jarayoni  subyektlarining  huquq  va  majburiyatlari  va 

hokozolarni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan cheklanmaydi. 

Byudjet  siyosati  byudjetda  to‘planadigan  YalM  hissasini  aniqlashda,  mamlakat 

yuqori va quyi organlari  munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy 

tuzilishida, turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat 

qarzini  boshqarishda,  byudjet  defitsitini  qoplash  yo‘llarini  aniqlashda 

ifodalanadi

91

. 

Umuman  olganda,  mahalliy  byudjetlar  amal  qilishining,  shakllanishi  va 

ishlatilishining, byudjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning qonuniy-huquqiy 

asoslarini quyidagilar tashkil qiladi: 

-  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; 

-  O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi”; 

-  O‘zbekiston Respublikasi “Soliq Kodeksi”; 

-  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul 

qilinadigan “O‘zbekiston Respublikasi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va 

davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi Qarori; 

-  hududiy  davlat  boshqaruvi  va  ijroi  organlarining  “Mahalliy  byudjetlar 

parametrlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarorlari; 

-  boshqa qonuniy-huquqiy hujjatlar. 

Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarish tizimida mahalliy 

byudjetlar rioya qilishi lozim bo‘lgan muayyan cheklanishlar muhim ahamiyatga 

ega. 

Mahalliy byudjetlar uchun: 

-  Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar 

mahalliy  byudjetlari  balanslashtirilgan  daromadlar  va  xarajatlarga  ega  bo‘lishi 

lozim.  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  byudjeti,  viloyatlar  va  Toshkent  shahar 

mahalliy byudjetlari taqchilligiga yo‘l qo‘yilmaydi. 

Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  byudjeti,  viloyatlar  va  Toshkent  shahar 

mahalliy byudjetlarini qabul qilish va ijro etishda: 

- mablag‘lar jalb qilishni amalga oshirishga, yuqori turuvchi byudjetlardan 

byudjet ssudalari olish bundan mustasno; 

- tasdiqlangan byudjetdan ajratilgan mablag‘lardan ortiq xarajatlarni amalga 

oshirishga; 

                                                           

91

 Vahobov A.V, Malikov T.S. Moliya. –T.: “Noshir”, 2013. - 713 b. 

---

337 

- tegishli  byudjetlar  mablag‘lari  hisobidan  boshqa  yuridik  va  jismoniy 

shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga; 

- yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  byudjet  ssudalari  va  kredit  liniyalari 

berishga yo‘l qo‘yilmaydi. 

Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar 

hokimi tegishli hududda o‘zini-o‘zi boshqarishni rivojlantirishga ko‘maklashish 

asosida o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyatini yo‘naltirib turadilar. 

Viloyat,  tuman,  shaharning  moliyaviy  resurslari  ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirish  yuzasidan  birgalikdagi  dasturlarni,  shu  jumladan  hududlararo 

dasturlarni pul bilan ta’minlash uchun boshqa viloyatlar, tumanlar, shuningdek 

korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar,  jamoat  birlashmalari  va  fuqarolarning 

moliya  resurslari  bilan  shartnoma  asosida  birlashtirilishi  mumkin.O‘zbekiston 

Respublikasining  Konstitutsiyasining  7-moddasida  aytilishicha,  O‘zbekiston 

Respublikasida  davlat  hokimiyati  xalq  manfaatlarini  ko‘zlab  va  O‘zbekiston 

Respublikasining  Konstitutsiyasi  hamda  uning  asosida  qabul  qilingan  qonunlar 

vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi.  

Viloyat,  tuman,  shaharning  moliyaviy  resurslarini  (20-rasm)  byudjet 

mablag‘lari, byudjetdan tashqari fondlar, aniq maqsadga qaratilgan fondlar, kredit 

resurslari va boshqa manbalar tashkil etadi.