Davlatiy moliya

3. Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu – tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi 

eng asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Riskning o‘ziga xos xususiyatlari bu - 

noaniqlik,  kutilmagan  xolat,  ishonchsizlik  va  tahmin.  Siyosiy  va  iqtisodiy 

nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. 

Riskning ikkita funksiyasi bor: rag‘batlantiruvchi va himoyalovchi. 

Riskning  rag‘batlanturuvchi  funksiyasining  ikkita  jihati  bor,  ya’ni 

konstruktiv va destruktiv. Konstruktiv jihati shunday bir holatda yuzaga keladiki, 

bunda  risk  iqtisodiy  qarorlarni  hal  qilishda  katalizator  rolini  o‘ynaydi,  ayniqsa 

innovatsion,  investitsion  qarorlarni  qabul  qilishda.  Destruktiv  ko‘rinishi  esa 

asoslanmagan risk bilan qabul qilingan va amalga oshirilgan qarorlar natijasida 

---

239 

yuzaga keladi. 

Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-genetik va 

ijtimoiy  -  huquqiy.  Tarixiy-genetik  jihati  shundan  iboratki,  insonlar  doimo 

stixiyali  tarzda  kutilmagan  noxush  voqealardan  o‘zlarini  asrash  shakllari  va 

vositalarini  izlaydilar.  Amaliyotda  bu  sug‘urtalangan  rezerv  fondlarini  tashkil 

etish,  tadbirkorlik  risklarini  sug‘urtalash  kabi  ko‘rinishlarda  namoyon  bo‘ladi. 

Ijtimoiy-huquqiy jihati esa, xo‘jalik, mehnat, jinoiy qonun hujjatlari to‘plamida 

risk kategoriyalarini joriy qilishda namoyon bo‘ladi. 

Bulardan tashqari riskning yana quyidagi xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular 

qarama- qarshilik, alternativlilik va noaniqliklardir. 

Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo‘ladilar: risk bir tomonlama 

muhim  iqtisodiy,  siyosiy  va  ma’naviy-ahloqiy  natijalarga  olib  keladi,  ya’ni 

ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, jamiyatning fikr va ma’naviy muhitiga 

ijobiy ta’sir qiladi. Ikkinchi tomonlama esa, aksincha ta’sir qilishi mumkin, ya’ni 

risk ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi mumkin. 

Alternativlilik,  bu  bir  yoki  bir  qancha  ko‘rinishdagi  qarorlarni  tezlik  bilan 

tanlashda namoyon bo‘ladi. Tanlash lozim bo‘lmagan joyda riskli jarayonlar ham 

vujudga kelmaydi va risk bo‘lmaydi. 

Noaniqlilik,  bu  albatta  noaniq,  ya’ni  kutilmagan  xolatlar  bilan  bog‘liq. 

Uning  yuzaga  kelish  va  tus  olish  shakli  noaniq  bo‘lib  qolaveradi.  A.Marshal, 

Dj.fon Neyman, 

O.Morgenshtern,  F.Naytlar  riskga  quyidagicha  yondashganlar:  “Risk  va 

noaniqlilik  kategoriyasi  iqtisodiy  munosabatlarda  katta  rol  o‘ynaydi.  Xo‘jalik 

faoliyatining  ajralmas  qismi  bo‘lgan  noaniqlilik  barcha  murakkab  va  muxim 

iqtisodiy  xodisalarning  asosida  yotadi.  Noaniqlilik  mohiyati  riskda  namoyon 

bo‘ladi”. 

O‘tgan  asrning  20-yillarida  F.Nayt  birinchilardan  bo‘lib  daromad  doim 

noaniqlilik bilan bog‘liq degan fikrni olg‘a suradi. P.Samuelson esa, quyidagilarni 

ta’kidlagan:  “Noaniqlilik  qarama-qarshiliklar  natijasida  kelib  chiqadi,  ya’ni 

insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo‘lmoqda, buning natijasi esa 

foyda yoki zararda namoyon bo‘ladi”. 

Samarali tashkil qilingan bozor iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish kam 

xarajat qilish bilan, uning taqsimoti esa bozor talabiga asosan amalga oshiriladi. 

Raqobat  korxonalarning  xarajatlarini  iloji  boricha  minimum  darajagacha 

kamaytirishga, tovarlar ishlab chiqarishni strategik rejalashtirishga va faqat bozor 

talabiga mos keluvchi tovarlar ishlab chiqarishga majbur qiladi. 

Ma’lumki,  faqat  iqtisodiy  erkinlik,  mulkchilik  xuquqi,  raqobat  va  boshqa 

bozor atributlari mavjud bo‘lgan xolda iqtisodiyot samarali bo‘lishi mumkin. 

Bozorning eng muhim atributlaridan biri - bu iqtisodiy erkinlik hisoblanadi. 

---

240 

Bozor  munosabatlari  sharoitida  iqtisodiy  erkinlik  asosida  faoliyat  ko‘rsatish 

makro,  mezo  va  mikro  darajada  turli  xil  risklarga  bog‘liq  bo‘ladi.  Agar 

O‘zbekistonda davlat taktikasini shartli ravishda: 

   davlat  boshqaruvi  bilan  bozor  mexanizmining  samarali  bog‘lanishi 

bo‘yicha; 

  ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh 

soxalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo‘lini tanlash; 

  aholi  daromadlarini adolatli taqsimlash  yo‘nalishini bosh  yo‘nalish  deb 

tanlash  kabilar  bo‘yicha  o‘tkazilishini  inobatga  oladigan  bo‘lsak,  shu  ochiq 

maqsadli siyosat modelida ham bir necha guruh risklar - ijtimoiy-siyosiy, fiskal-

monetar va iqtisodiy risklarning bo‘lishi muqarrar. 

Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u 

keng  ma’noga  ega  bo‘lgan  ko‘p  qirrali  tushuncha.  Shuning  uchun  bank 

faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash 

uchun  iqtisodiyotdagi  mavjud  risklar,  ularning  bank  faoliyatiga  ta’sir  qilish 

tomonlarini chuqur o‘rganib chiqish zarur. 

Iqtisodiyotning  tabaqalashgan  darajasida  risklarni  quyidagicha  ta’riflash 

mumkin: 

  iqtisodiy risk; 

  ijtimoiy-siyosiy risk; 

  fiskal-monetar risk. 

Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, 

shu  jumladan,  agar  bunday  tizimning  umumiqtisodiy  muvozanatini  va  uning 

YaIMning  o‘sish  sur’atini  jahon  bozorida  raqobatbardosh  mahsulotni  chiqarish 

orqali  o‘rnatish  maqsadi  qo‘yilgan  bo‘lsa,  u  holda  ishlab  chiqarish  shakllarini 

oqilona uyg‘unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi, 

davlatning antitsiklik usullar va boshqalardan foydalanib samarali chora-tadbirlar 

o‘tkazishini taqozo qiladi. 

Ijtimoiy-siyosiy  risk  deganda,  umuman  yirik  tizim  va  uning  tarkibi 

rivojlanishida,  shu  jumladan,  davlatning  narxni  shakllantirish  siyosatiga, 

shuningdek, mulk va intellektual boylik jamg‘armalarining manbalarini: 

  aholining  barcha  guruhini  umumiy  tavsifdagi  risklardan  ijtimoiy 

himoyani ta’minlashga; 

  daromadlarning adolatli taqsimlanishiga; 

   ishsizlikni qisqartirishga; 

   taklif yoki talabning jismoniy hajmlarini narx va boshqalar orqali tartibga 

solishga safarbar etish va jamlash bo‘yicha masalalarni yechishga aralashuvida 

yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi. 

---

241 

Siyosiy  risk  -  bu  korxonalar  va  tashkilotlar  faoliyatiga  siyosiy  ahvoldagi 

o‘zgarishlar  ta’siridir,  bunga  chegaralarning  bekilishi,  boshqa  davlatlarga 

mahsulot, xom ashyo olib chiqish taqiqlanishi va aksincha boshqa davlatlardan 

mahsulot, xom ashyo olib kirili shining ta’qiqlanishi. 

Fiskal-monetar  risk  davlat  o‘tkazayotgan  moliyaviy  va  byudjet  siyosati 

yordamida, narhlar darajasini barqarorlashtirish va optimal soliq me’yorlarini, pul 

massasining  ta’minoti  va  kon’yukturasini  tartibga  solish  bo‘yicha  Markaziy 

bankning  samarali  aralashuvi  va  boshqalar  orqali  yirik,  murakkab  tizimlar 

barqarorligi  va  iqtisodiy  o‘sishini  ta’minlash  bo‘yicha  masalalarni  echishda 

yuzaga keladigan risklar majmuidan iborat. 

Tarmoqlar  riski  ham  mavjud  bo‘lib,  u  ma’lum  bir  tarmoqning  iqtisodiy-

moliyaviy faoliyatidagi boshqa tarmoqlarga nisbatan o‘zgarib turish darajasi bilan 

tug‘ridan-tug‘ri bog‘liqdir. Tarmoq riskini boshqarishda quyidagilarn ie’tiborga 

olish kerak bo‘ladi: 

  alternativ tarmoqlar faoliyati qay darajada, tarmoqlar natijalari o‘rtasidagi 

farq va sabablari; 

   yaxshi  faoliyat  ko‘rsatib  kelayotgan  tarmoqda  keskin  o‘zgarishlar  bor 

bo‘lsa, sababi nimadan iborat; 

  bank  mablag‘idan  foydalanmoqchi  bo‘lgan  korxonaning  moliyaviy 

natijasi  bilan  o‘z  tarmog‘i  ichidagi  o‘xshash  korxonalar  moliyaviy  natijalari 

o‘rtasidagi farq. 

Tarmoq riskini boshqarishda ishlatiladigan tushuncha bu sistematik risk deb 

yuritiladi.  U  orqali  tarmoqlarda  yuz  berayotgan  tebranishlar  darajasi  butun 

iqtisodda yuz berayotgan tebranishlar darajasiga nisbatan solishtiriladi. 

Risk insoniyat faoliyatining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lgan tarixiy va 

iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilar faoliyatida yoki tabiiy hodisalarda mumkin 

bo‘lgan yuqotishlar salmog‘ini bildirgan, hamda tarixan jamiyat rivojlanishi bilan 

odamlarning halokatdan qo‘rqish darajasiga moslashib turgan. 

Tovar-pul  munosabatlarining  rivojlanishi  riskning  iqtisodiy  kategoriya 

sifatida yuzaga kelishiga va subyektlar faoliyatida mustahkam o‘rnashib olishiga 

imkoniyat yaratdi. Shuning uchun ham risklar bizni tunu-kun, har yer va har joyda 

o‘rab kelmoqda. U bizning hayotimizda har doim ham qochib bo‘lmaydigan va 

echish lozim bo‘lgan bir jarayon bo‘lib biror-bir natijani yuzaga kelishiga asos 

bo‘ladi.  Bunday  natija  salbiy  va  ijobiy  bo‘lishi  mumkin.  Riskning  sinonimi 

sifatida  biz  ishonchizlikni,  imkoniyatsizlikni,  bir  voqea  bo‘lish  bo‘lmasligini 

oldindan aytib bera olmaslik kabilarni misol qilib ko‘rsatishimiz ham mumkin. 

Insoniyat  tabiatan  riskdan  qochishga  intiladi.  Agar  biz  riskni  nazorat  qila 

olmasak, odatda, undan qochishga harakat qilamiz. Chunki, har qanday ishonchsizlik 

o‘ziga xos tarzda ma’lum darajadagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. 

---

242