•d a V r n a s h r iy o t I t o s h k e n t

Suv ustida va suv ostida

Juda qadim  zam onlardan odam lar n a fa q a t qush kabi uchish- 

ni,  balki  baliq  kabi  suzishni  ham orzu  qilganlar.  Insoniyat to - 

m onidan birinchi bo elib kashf qilingan tra n s p o rt vositasi -  bu 

s u vtran sp o rti ekanining hech ajablanarli joyi yo'q. Sam olyot- 

lar paydo bo'lm asidan oldin m ateriklararo  sayohat qilishning 

yagona  vositasi  kem alar  bo 'lgan.  Hanuzgacha  suv  kem alari 

Yerdagi eng arzon tra n s p o rt vositasi hisoblanadi.

Eshkak va yelkan

Eng  qadim  zamonlardayoq  odamlar  daraxtning  suvda  cho‘kmas- 

ligini payqaganlar.  Odamzotning  bu kashfiyoti  ham xuddi olov yoqish- 

ni  rganish va g'ildirakning  ixtiro  qilinishi  kabi  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi.  Suvda suzayotgan daraxt xodasidan odamlar og'ir yuklarni tas­

hishda  va  suv toshqinlaridan  saqlanishda  foydalanganlar.  Suvda  su- 

zuvchi eng birinchi transport vositasi -  bu sol, ya’ni bir-biriga mahkam 

bog'langan  bir  nechta  xodalar.  Solni  boshqarishda  uzun  tayoqdan 

foydalanganlar,  uni  suv tubidagi  yerga  botirib  itarganlar.  Soldan  ke­

ying! keng tarqalgan suvda suzish vositasi qayiq bo'lib, uni boshqarish 

uchun eshkak va yelkanlar o'ylab topilgan.

Machta  (kema  o'rtasiga tik  o'rnatilgan  ustun)  va  reya  (yelkanlarni 

bog'laydigan  ko'ndalang  yog'och)  odamzod  tomonidan  qachon  o'y­

lab topilgani noma’lum.  Lekin, qadimgi Misr suratlarida machta va re- 

yaning  hamda  shtag  (machtani  or- 

qaga yiqilishdan saqlovchi arqon), 

fal  (yelkanlarni  ko'taruvchi  va 

tushiruvchi maxsus arqon) 

va  boshqa  moslamalar

Finikiyaliklarning 

yelkanli-eshkakli kemasi

---

Taxminlarga  asoslanib  shu ni  aytish  m um kin- 

ki,  ye lka n la r p a ydo  b o 'lm asida n  ilg a ri  o d a m ­

la r tarang  qilib  to rtilg a n   teridan  foydalanganlar.  Q ayiqda  ke- 

tayotgan  odam   ikkala  q o 'lla ri  bilan  te rin i  sha m ol  yo'n alishi 

b o ‘yicha ushlab turgan.

tasvirini uchratish mumkin.  Papirus daraxtidan ishlangan Misr kema­

lari  -   barklar  unchalik  mustahkam  bo'lmagan.  To'rtburchak  shakli­

dagi yelkandan shamol faqat orqadan esganda foydalanish  mumkin 

bo'lgan.  Kemaning  tezligi  eshkakchilarga  bog'liq  bo'lgan.  Qadimgi 

misrliklar eshkakni takomillashtirib, uni kema yonlariga bog'ladilar va 

eshkak  eshish  osonlashib,  kemaning  tezligi  ham  birmuncha  oshdi. 

Ma’lumki,  fir’avnlar davrining  eng  kuchli  eshkakchilari  1  minutda  26 

bor eshganlar, shunda kemaning tezligi  12 km/soatga yetgan.

Eng  yaxshi  dengiz sayyohlari  qadimgi  finikiyaliklar  hisoblangan. 

Ularning kemalari ko'ndalang va bo'yiga o'rnatilgan kil va shpango- 

ut deb  nomlangan  maxsus xodalar bilan  mustahkamlangan.  O'sha 

davrda yaratilgan  bu  konstruksiya hozirda ham  kemasozlikda keng 

qo'llanilmoqda.

O'rta asr boshlarida yon tomondan esgan shamoldan  ham foyda­

lanish maqsadida uchburchakli yelkanlar o'ylab topilgan. Ular kemaga 

qiyshiqroq  qilib  o'rnatilgan  va  bunday  yelkanli 

kemalarda  ilonizi  ko'rinishida va  hat- 

toki,  shamolga  qarshi  suzish  ham 

mumkin  bo'lgan.  Shamol esma- 

gan  vaqtlarda  esa  dengiz- 

chilar  yana  eshkaklardan 

foydalanganlar.

K lip e r

 -  

eng tezyurar 

yelkanli kema

■ у

,• , y

  V

---