•d a V r n a s h r iy o t I t o s h k e n t

K ashfiyot va  ixtirolar

Pianerlar va aeroplanlar

Havo  sharlarining  va  dirijabllarning  yaratilishi  zaminida  osmon­

da  uchishning  quyidagi  asosiy  prinsipi  shakllandi:  havodan  yen­

gil  bo'lishga  harakat  qilgin  va  sen  ham  uchasan.  Lekin,  axir  qushlar 

havodan  og'ir-ku?  -  degan  savol tug'iladi.  Ular qanday qilib  uchadi? 

Uzoq  yillar  mobaynida  havodan  og'ir  bo'lgan  uchish  apparatlarining 

ko'plab hisob-kitoblari va loyihalari ishlab chiqildi. Bu hisob-kitoblarda 

va  loyihalarda  ko'tarilish  kuchi  qushlarning  qanoti  ko'rinishidagi  qa- 

notlar atrofidan  havoning  aylanib  o'tishi  bilan  bog'liq  ekani  e’tiborga 

olindi.

Qushlarning  qanotiga  o'xshash  bo'lgan  birinchi  uchish  apparati- 

ning chizmasini bizlarga qoldirgan inson -  Uyg'onish davrining buyuk 

rassomi  va  olimi  Leonardo  da  Vinchi.  XIX asrning  oxirlarida  nemis 

muhandisi  O tto  Liliyental  qushlarning  uchish  siri  nimada  ekani­

ni  aniqlashga  kirishdi.  1890-yilda  u  planer  deb  nomlangan  birinchi 

motorsiz yengil samolyotni yaratdi.  U planerning qovurg'alarini yengil 

tol navdalaridan yasadi va uni zich to'qilgan mato bilan o'radi.  Liliyen­

tal  o'zi  yasagan  planerlarda  tepalik  uchidan  sakrab,  3000  ga  yaqin 

uchishlarni  amalga  oshirdi.  1896-yilda  u  o'zining  yangi  tayyorlagan 

planerini sinovdan o'tkazish vaqtida halok bo'lgan.

Liliyental planerlaridan biri ning rasmi, 

uning shakli tropik o'simlikning 

qanotli urug'ini eslatadi

---

Aka-uka Raytlarning sam olyoti uchar javonga o'xshab ketadi

Shundan  key in  ixtirochilar  va  sinovchi-uchuvchilar  uchish  appa- 

ratiga  vintlar  va  dvigatellar  o'rnatish  shart  ekanini  tushinib  yetishdi. 

Afsuski,  bug'  va  elektr  dvigatellari  o'ta  og'ir  bo'lgani  tufayli  planerni 

yerdan  qiyinchilik  bilan  uza  olardi.  Benzinda  ishlaydigan  dvigatellar 

paydo  bo'lgach  sharoit  o'zgardi.  1903-yil  17-dekabr  kuni  Amerikada 

«Flayyer-1» deb nomlangan birinchi aeroplan havoga ko'tarildi. Varrak- 

ka o'xshash  bu  mashinani aka-uka Uilbert va Orvill  Raytlar yaratishdi. 

Bu aka-ukalarning velosiped yasaydigan  ustaxonasi  bo'lib,  ular bo'sh 

vaqtlarida planer yasash bilan shug'ullanar edilar.  Bir kuni Raytlarning 

xayoliga yasagan  planerlardan  biriga mototsikl  motorini o'rnatish fikri 

kelib qoldi.  Shunday qilib ular samolyot kashf qilishgan. Orvill Rayt bu 

samolyotda maxsus katapulta yordamida 250 metr masofaga uchish- 

ga muvaffaq bo'ldi. U  1  minut davomida, aniqrog'i 59 sekund davomi­

da uchdi. Shu kun dunyo aviatsiyasi kuni deb e’tirof etildi.

: 

ratlariga  berg an  «Flayyer»  nom i  «uchuvchi»  degan  m a’noni 

I  anglatadi.  Flayyerning ikkita qanoti bir-birining ustida joylash- 

: 

gan.  Bunday konstruksiya keyinchalik biplan deb nomlandi.

Aka-uka  Raytlarning  o'zlari  yasagan  appa-

---