Бухоро давлат университети

Мавзу: Айиқтовонкабилар синфчаси. Чиннигулкабилар синфчаси. Чиноркабилар синфчаси. Диллелиякабилар синфчаси
Режа:
1.Айиқтовонкабилар синфчаси. Айиқтовоннамолар ва Кўкнорнамолар қабиласи. Умумий тавсифи ва вакиллари ҳамда биоэкологияси.
2.Чиннигулкабилар синфчаси. Чиннигулнамолор қабиласи. Чиннигул
дошлар оиласи: тавсифи, вакиллари ва биоэкологияси.
3.Чиноркабилар синфчаси. Чинорнамолар, Қайиннамолар ва Ёнғоқнамолар қабиласи қабиласи.
4. Диллелиякабилор синфчаси
Айиқтовонкабилар (Ranunculidae) cинфчаси.
АйиқтовонҚабилар синфчаси 4 та қабила, 13 та оила ва 200 тага яқин туркумга мансуб 4 000 тага яқин турларни бирлаштиради.Улар асосан ўтлардан иборат.
Айиқтовоннамолар қабиласи
Қабилага мансуб ўсимликлар асосан ўт, баъзан бута ва лианалардан иборат. Барглари оддий ва мураккаб, ён баргчасиз, гуллари икки жинсли ёки бир жинсли, актиноморф ёки зигоморф. Гулқўрғони қўшқўрғонли ёки оддий, чангчилари кўп сонли ёки 6 та (баъзан 3 та).Уруғчиси апоркарп.
Айиқтовоннамолар қабиласига 8 та оила киради, улар орасида айиқтовондошлар, мениспермдошлар, зиркдошлар каби оилалар бор.
Айиқтовондошлар (Ranunculaceae) оиласи
Оилага 66 та туркум, 2000 га яқин тур киради. Ўзбекистонда эса 20 туркуми, 107 тури ўсади. Айиқтовондошлар оиласига мансуб ўсимликлар асосан кўп йиллик ўт ва айрим бута ҳамда бир йиллик ўтлардан иборат. Бу оилага кирувчи ўсимликларнинг барглари оддий, ён баргчасиз, пояда кетма-кет ёки қарама-қарши жойлашади. Гуллари икки жинсли, актиноморф (исфарак ва санчиқ ўтлардан ташқариси). Оиланинг кенг тарқалган турларидан бири ербағир айиқтовон, уруғида 1,40 фоиз эфир мойи сақловчи седана ва доривор исфарак, оқ пари, суғурўт каби турлари бор. Айиқтовондошлар оиласи 6 та оилачага бўлинади, шулардан 5 тасининг вакиллари Ўзбекистонда ўсади. Бухоро воҳасида айиқтовондошлар оиласининг 8 тури учрайди(1 расм). Айиқтовондошлар оиласининг қуйидаги турлари - Кноринг исфараги, Зарафшон парписи, оқ парпи, бойсун пўфанаги, чўзиқ пўфанак, тилларанг суғурўт, туксиз суғурўт, туксиз суғурўт, олтой троллиуси Ўзбекистон Республикаси «Қизил китоби» га киритилган.
Bu oila vakillarining xarakterli belgisi otaliklarining magnoliyadoshlar oilasining vakillaridagi singari cheksiz bo‘lib,ko‘pincha spiral joylanishi,onaligining qariyib hamma vaqt erkin bo‘lishidir. Ayiqtovondoshlarning to‘qimasida efir moyi bezlari bo‘lmasa ham, lekin tarkibida chorva mollari uchun zaxarli bo‘lgan alkaloidlar, glikozidlar, saponinlar bo‘ladi. Shuning uchun bu oila vakillarini mollar xush ko‘rib yemaydi, ko‘plari zaharli o‘tlar hisoblanadi.
Ayiqtovondoshlar oilasi ba’zi turlarining mevasi bargsimon bo‘lsa, ba’zilarining mevalari ochilmaydigan yong‘oqchalar holida bo‘ladi. Ba’zan rezavor va ko‘sakcha mevalilari ham uchraydi.Bu oilaga kiruvchi tipik vakillardan biri ayiqtovon (Ranunculus) avlodidir. Bu avlod 600 turga ega. Bular orasida o‘rta mintaqada eng ko‘p uchraydigan-laridan zaxarli ayiqtovon (R.Sceleratus), o‘rmalovchi ayiqtovon (R.repens), o‘yuvchi ayiqtovon (R.acer) ni aytib o‘tish mumkin.
O‘rmalovchi ayiqtovon (Ranunculus repens) - nam joylarda ko‘p uchraydigan o‘t bo‘lib,ildiz yonidan chiqqan uchta-uchtalik yopirma barglari (rozetkasi)bor. Gullari qimoz tipda shoxlanadigan yoyiq to‘pgul bo‘lib turadi. Gulning qo‘sh gulqo‘rg‘oni bor.Bu gulqo‘rg‘on 5 ta gulqo‘rg‘on, 5 ta gulkosacha va och sariq rangli 5 ta gultojbarglardan tashkil topgan. Har qaysi gulbarg tagida nektardonli kichkina chuqurcha bor,bu chuqurcha sariq rangli tangacha bilan bekilib turadi. Otaliklar soni cheksiz sonda bo‘lib spiral xolda joylashgan.Ulardan yuqoriroqda talaygina onaliklar joylashgan. Har kaysi onalik bitta meva bargchasidan iborat bo‘lib, ularda ko‘zga arang ilinadigan ustuncha bor. Bir uyali tugunchada bitta urug‘kurtak bo‘ladi. Mevasi ochilmaydigan quruq meva-yong‘oqchadan iborat.
Bu oilaga: adonis yoki suvur o‘t-Adonis,sedana-Nigella, isparak (Delphnium), akonit-Aconitum, kabi avlodlar ham kiradi.
Akonit avlodi-(Aconitum). Bu avlod vakillari ildizlari tuganaksimon, bo‘rtgan, poyasi tik chiqqan, barglari panjasimon qirqilgan yirik gulli o‘t o‘simliklar bo‘lib ularning gullari noto‘g‘ri, ko‘k, binafsha, sariq ba’zan oq ranglidir. Gulqo‘rg‘oni tojsimon. Mevasi ko‘p urug‘li, bargsimon bo‘ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor.Tanasining barcha qismi zaharlidir. Ko‘pincha dorivor va dekorativ o‘simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Dori bo‘ladigan o‘simliklar orasida bahor suvur o‘ti (Adonis vernalis) hammadan ko‘proq ishlatiladi. Bularning yer ustki qismidan yurak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladigan adonizit va adonin brom nomli preparat tayyorlanadi. Pionlar, isparaklar manzarali o‘simliklar sifatida ekib o‘stiriladi.