Bildirishnoma haqida gapiring va misol keltiring

O‘zbek yozuvlari tarixi.
O‘zbek xalqi o‘zining ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida bir qancha
yozuvlardan foydalanib keldi. Miloddan oldingi asrlardanoq ajdodlarimiz o‘z
tarixini, badiiy va ilmiy ijodini tarixiy sharoitdan kelib chiqqan holda turli
yozuvlarda bitib qoldirganlar.

Markaziy Osiyo eng qadimgi madaniyat va ma’rifat o‘choqlaridan biridir.

Bu hududda yashagan xalqlar juda qadimdan yozuv madaniyatiga ega bo‘lganlar.
Arxeologik tekshirishlar Xorazmda yashagan xalqlar eramizning boshlaridayoq (III
asr) ancha rivojlangan yozuv sistemasiga ega ekanliklarini isbotlab berdi.
Tojikiston territoriyasidagi Mug‘ tog‘ida (Zarafshon daryosining chap qirg‘og‘ida)
qazish ishlari (1933-yil) VIII asrda so`g`d yozuvida bitilgan qimmatli hujjatlarni
qo‘lga kiritdi. Bundan tashqari, Sibirda, Mo‘g‘ulistonda, Qozog‘iston va Markaziy
Osiyoning turli joylarida ikki xil turk yozuvi yodgorliklari topildi. Bu yozuv
yodgorliklari, keyin aniqlanishicha, qadimgi turk va qadimgi uyg‘ur yozuv
yodgorliklari bo‘lib chiqdi.
Yozuvlar tarixi Arab yozuvi Turkiy yozuvi Kiril yozuvi Lotin yozuvi
Bu yozuvlarning ahamiyati juda kattadir. Turk xalqlarining tarixi uchun ham, turk tillari tarixi uchun ham bu yodgorliklar g‘oyat qimmatlidir. Shu bilan birga bu yozuvlarning etnografik ahamiyati ham bor. Qadim zamonlarda turk xoqonlarining qabriga o‘lgan kishining tarjimai holi, qilgan ishlari, olib borgan urushlarini aks ettiruvchi bitik toshlar qo‘yar ekanlar. Shuningdek, bu yozuvlar qadimgi turk davlatining qurilishi, ijtimoiy tuzumi haqida ham ancha yaxshi tasavvur beradi.

O’zbek tilining hozirgi me’yoriy holati va madaniylik mezonining ifodalanishi

Afsuski, tildagi me'yoriy muammolarni, qiyinchiliklarni qisqa muddatlar ichida hal qilishning imkoni yo'q. Agar buning aksini aytsak, tilimizning amalda bo'lish qonunlariga, bugungi real ijtimoiy hayotimizga zid fikr bo'lishi mumkin edi. Bir tarixiy holatni eslaylik. 1989 yilda < qabul qilingan Qonunini katta quvonch bilan kutib oldik va uni amalda tatbiq etishga ishtiyoq bilan kirishdik. Ammo uning hamma moddalarini birdaniga va tezlikda bajarishning imkoni bo'lmadi. O'sha paytda qonuniy bo'lmasa-da, amaldagi ish yuritish tili rus tili ekanligi, bir qism o'zbek millatiga mansub kishilarning sharoit taqozosi bilan rus tilida savod chiqarganligi, farzandlarini ham bog'chalar va maktablarda ana shu tilda ta'lim-tarbiya olishga jalb qilganligi ana shunday tabiiy to'siqlardan bo'lib turdi. Oqibatda ma'lum muddat muomala jarayonida, rasmiy ish qog'ozlarini yuritishda, turli darajadagi anjumanlarni o'tkazishda rus tilidan foydalanishdagi mavjud an'analar o'z kuchini saqlab turdi. To'g'risini aytganda, oradan o'n to'rt yildan ortiq vaqt o'tsa ham bu nuqsonlardan to'laligicha qutila olgan emasmiz. O'zbek tilidan foydalanishdagi qiyinchiliklarning ko'plari bartaraf etilganligini, til amaliyotiga oid masalalarning bosqichma-bosqich hal bo'lib borayotganini ham kuzatamiz. Harqalay o'tgan vaqt mobaynidagi tildan foydalanish jarayoni bir narsani isbotladi - til me'yoriy muammolarining ijobiy hal qilinishi vaqt degan hakamga ham bog'liqligi ma'lum bo'ldi.

Til elementlarining ma'lum bir me'yorga

keltirilishi, bir tomondan, til mutaxassislari tomonidan boshqarib borilsa, ikkinchi tomondan, tabiiy ravishda ham yuz beradi. Ammo, fikrimizcha, bir narsa ma'lum - tilning amalda bo'lish holatlariga tazyiq o'tkazib bo'lmaydi. Lekin tegishli yo'l-yo'riqlar, ko'rsatmalar, tavsiyalar berilib borilishi zarur.

Ammo o'zbek tili va nutqi madaniyati uchun olib borayotgan ishlarimiz talablar darajasida emas. Bu vazifalarni ijobiy hal qilish uchun adabiy til me'yorini belgilashning amaliy jihati bilan jiddiy shug'ullanishimiz kerak. Xo'sh, me'yorni belgilashning amaliy jihati nimadan iborat? Tadqiqotlar va kuzatishlar natijasida til elementlarida qanday mazmuniy va shakliy imkoniyatlar mavjudligi tahlil qilinadi, lingvistik imkoniyatlari ochib beriladi va ulardan nutq jarayonida foydalanish yo'llari tavsiya qilinadi. Ma'lum ma'noda bu ham ularning me'yorni belgilash va til birliklarining ishlatilishiga oid tavsiyalar berish degan gapdir.

Shu mazmunda til mutaxassislari, ziyolilar o'zlarining to'g'ri maslahatlarini, tavsiyalarini berishlari, bu borada jonkuyarlik qilishlari mumkin. Buning ham ijobiy jihatlari ko'p, albatta.

O‘zbek terminologiyasining taraqqiyot bosqichlari

Qadimgi turkiy til Markaziy Osiyo hududlarida azaldan yashab kelgan o'g'uz, qipchoq, uyg'ur, nayman, uyshin, barlos, yuz, qirq, ming kabi ko'plab qabilalar o'zbek xalqining shakllanishida muhim o'rin tutgan O'rxun-enasoy yozuvi haqidagi dastlabki xabarlar N.K. Vidzen, S.U. Remezov, I Tabbet Stralenberg, D.G. Messershmidt, M.A. Kastren kabi tadqiqotchilar tomonidan e'lon qilingan")

1889-yili N.M. Yadrinsev Mongoliyadagi Qoraqurum shah-ristoni xarobalaridan ikkita katta bitiktosh topib oldi Keyinchalik ma'lum. bo'lishicha, bu toshlar Kul Tigin va Bilka hoqonlar sharafiga qo'yilgan bitiktoshlar ekan./V.V. Radlov, V.Tomsen, P.M. Melioranskiy kabi olimlar bu sirli yozuvlarni o'qishga qattiq kirishganlar. 1893 yilning 25-noyabr kuni V. Tomson birinchi bo'lib bitiktoshlar sirini ochganligini e'lon qildi. Bu vaqtda V.V. Radlov 10 ta harfni o'qib ulgurgan edi. Mazkur sirli yozuvlar turk xalqiga tegishli ekan. Enasoy hamda O'rxun daryolari havzalaridan topilganligi uchun ular o'rxun-enasoy yozuvlari deb atala boshlandi. Hozirda ularning 700 ga yaqin namunalari fanga ma'lum.

ESKI TURKIY TIL Eramizning XI asrlaridan boshlab qorluq qabila ittifoqi kuchaya boshladi va Qoraxoniylar sulolasi hukmronligida-gi oʻzlarining davlatlarini tashkil etdi. Qoraxoniylar Sirdaryo havzalari hamda Somoniylarga qarashli bo'lgan Buxoro va Samargandlarga ham o'z ta'sirini o'tkazadi. \Qoraxoniylar. davlati mayda uyg'ur qabilalarini hamda Sirdaryo va Amudaryo oralig'idagi turk-eron aholisi yashaydigan madaniy yerlami o'ziga bo'ysundirgan holda X asr oxirlarida islom dinini qabul qilib, Markaziy Osiyoning eng madaniy turk davlatiga aylandi Qoraxoniylar tomonidan ikki rivojlangan madaniy markazning sharqda uyg'ur madaniyatining va g'arbda, Markaziy Osiyoda, turk-eron madaniyatining birlashtirili-shi uning yozma madaniyatida ham o'z ifodasini topdi Qoraxoniylar davrining eng asosiy adabiy va lingvistik. yodgor-liklaridan biri Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» nomli

qomusiy asaridir JBu asar turkiy tillarning o'sha davrdagi fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, dialektal xu-susiyatlari haqida tola malumot beruvchi qimmatli man-badir. Shu bilan birga turkiy xalqlarning xalq og'zaki ijodi namunalarini aks ettirgan yirik badiiy asardir Mahmud Koshg'ariy tilshunoslik tarixida ilk bor barcha turkiy tillarning bir necha guruhlarini tasniflab, ular o'rtasidagi umumiy va farqli jihatlarni aniqlagan holda qiyosiy. -tarixly tilshunoslik deb nomlanuvchi tilshunoslik yo'nalishiga asos soldi ( Qoraxoniylar davriffing ikkinchi yirik yozma yodgorl-gi-bu Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u biliks («Baxt kel-tiruvchi bilim») asaridir /Bu asar yirik badiiy-tarbiyaviy asar bo'lib, turkiy adabiyot tarixida juda katta. ahamiyatga ega Shuningdek, Xo'ja Ahmad Yassaviyning hikmatlari, Ah-mad Yugnakiyning «Hibatul-haqoyiqe asarlari shu davr-ning eng buyuk adabiy durdonalaridir. (Qoraxoniylar davri adabiy tili hozirgi Markaziy Osi yodagi barcha turkiy tillarning shakllanishi va rivojlanishi uchun asos boigan til sanaladi va shuning uchun bu davr till ko'pchilik turkiyshunoslar tomonidan eski turkiy til deb yuritiladi."?

Mahmud Koshg'arly Chindan tortib to Rumga qadar yashagan turkiy qabilalar haqida shunday deb yozadi: - Turklar aslida yigirma qabiladir. Har bir qabilaning sanoqsiz

allaqancha urug'lari bor. Men bulardan asosiy-larini - ona urug'larini yozdim, shaxobchalarini tashladim. boshqird, basmil, yabaqu, tatar, qirgiz, chigil, tuxsi, yag'mo, ig'raq, uyg'ur kabi turkiy qabilalar tili umumturkiy adabiy tilni tashkill qilgan. Ulardan «eng yengill - o'g'iz, eng to'g'risi, yaxshi-si-yag'mo, tuxsi, eng ochiq, ravon til haqoniy oikasida yashovchilarning tili» ekanligi ta'kidlangan Eski turkiy til eski o'zbek tilining shakllanishi va rivojida muhim o'rin tutgan.Ko'kramak na'ra tortmoq Sandilach - sa'va Qirg'ilach qaldirg'och Sandug'ach- bulbul Elig - hukmdor Bo'gu-dono Al-qizil Ko'ni-to'g'ri, rost, haqqoniy:

O`zbek tilining leksik qatlamlari
20-asrda barcha xalqlar qatori oʻzbek xalqi L.si ham tezlik bilan oʻsib, taraqqiy etdi. Oʻzbek tili L.siga baynalmilal soʻzlar keng koʻlamda kirib keldi. Buning ustiga fan va turli sohalar terminologiyasi ham toʻxtovsiz oʻsib bormoqda. Oʻzbek tili L.sida oʻz va oʻzlashgan qatlam, shuningdek, oʻz qatlam tarkibida umumturkiy suzlar va ulardan yasalgan oʻzbekcha suzlar mavjud. Oʻzlashma qatlam tarkibida forscha, arabcha, ruscha-baynalmilal soʻzlar bor.
O’ZBEK LEKSIKASI
Oʻzbek tili L.si zamonaviyligi jihatdan 3 asosiy qatlamga bulinadi:
1) zamonaviy qatlam — eskilik va yangilik boʻyogiga ega boʻlmagan soʻzlar. Shu qatlamga oid soʻzlar oʻzbek tili L.sining asosini tashkil qiladi;
2) eski qatlam — hozirda ham isteʼmolda boʻlgan istorizmlar, arxaizmlar bu qatlamga kiradi;
3) yangi qatlam — yangi L. deb ham yuritiladi.

O`zbek tilining leksik qatlamlari

Leksikologiya yunoncha lexikos – soʻz, soʻzga doir va logos – ta’limot soʻzlarining birikuvidan olingan boʻlib, leksika (soʻz) haqidagi ta’limot demakdir. Demak, soʻz va uning ma’nolarini oʻrganuvchi tilshunoslik boʻlimiga leksikologiya (ba’zan leksika) deyiladi.
Grammatik ma’nosiz, faqat leksik ma’no bildiruvchi til birligi uchun leksema atamasi qoʻllaniladi.
Bunday vaqtda soʻz morfologiya birligi sifatida, leksema esa leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi.
Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan soʻzlarni ajratamiz.
Soʻzlar esa leksema va grammatik qoʻshimchalarga boʻlinadi. Tilning lug‘aviy (leksik) ma’no bildiruvchi birligi leksema sanaladi. Lug'atlarda bosh soʻz sifatida leksemalar beriladi.

O`zbek tilining leksik qatlamlari

Hozirgi ozbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:

1. Oz qatlam.

2. Ozlashgan qatlam.

Oz qatlam. Oz qatlamga umumturkiy sozlar va ozbekcha sozlar kiradi.

1. 
    Umumturkiy sozlar. Kopchilik turkum xalqlar tilida qollanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bolgan sozlar umumturkiy sozlar deyiladi. Bu sozlar turkiy qabilalarning goh qoshilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub sozlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: ozbek, qozoq, uygur, boshqird, qirgiz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, nogoy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qo`miq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud.
   
2. 
   Ozlashgan qatlam. Hozirgi ozbek tilining lugat tarkibiga tarixiy sabablarga kora boshqa tillardan koplab sozlar kirib kelgan. Ozbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan sozlar ozlashgan sozlar (olinma sozlar) deb yuritiladi. Ozlashgan sozlar uygur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid