"Amirxoniya" ma'rifat fondi Ildus Amirxon Tatar hayoti (huquqiy o'zgarishlar) Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil

"Amirxoniya"
ma'rifat fondi
Ildus Amirxon
Tatar hayoti
(huquqiy o'zgarishlar)
Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil
Tatar qonuni
(Qonunchilik)
Umumiy havolalar
Tatar xalqi qariyb to‘rt yarim asr davomida o‘z mustaqil davlatiga ega bo‘lmagani uchun Rossiya hukmronligi ostida yashab kelmoqda. Bu davrda u qadimgi davlatni, jumladan Bolgar, Oltin O‘rda, Qozon xonligini, uni millatga aylantirgan urf-odat va marosimlarni deyarli butunlay vayron qildi.
O‘nlab yillar davomida milliy turmush tarzini ta’minlagan Yasa shariat qonunlaridan chetga chiqib, o‘z ruhiga yot bo‘lgan begonalashish, xristianlashtirish, dunyoviylik, dunyoviylik yo‘liga o‘tdi; milliy qiyofasini deyarli butunlay yo‘qotdi.
Tatar xalqi, millat sifatida, o'z davlatchiligi kontekstida tuzilgan va uning hozirgi millati asosan sobiq davlatchilik xotirasi bilan belgilanadi.
Ammo milliy yangilanish va millat sifatida qayta tashkil etish uchun bizga nafaqat tarixiy xotira, balki butun o‘tmishimizni o‘rganish va tiklash bilan birga, xalqimiz tomonidan yaratilgan yangi qadriyatlarni ham o‘zlashtirishimiz zarur. davlatsiz davr va ularni o'z qiblamizga moslashtirdi.
1. Tatar xalqining millat sifatida zaiflashishining tarixiy sabablari
Ma’lumki, tatarlarning millat sifatida tashkil etilishining boshlanishi Bolgarlar davri, VII asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Azov dengizi boʻyidagi qadimgi Bolgariya davlati parchalangandan soʻng bolgarlarning bir qismi Volga-Ural mintaqasiga koʻchib oʻtdi. Ular mahalliy uyg'ur va turk qabilalari bilan birgalikda Buyuk Bolgariya davlatiga asos solgan. Bolgar mentaliteti madaniy jihatdan rivojlanganligi sababli bu davlatda yuksalishda. Bolgar tili, bolgar madaniyati, bolgar moddiy madaniyati Volga-Ural mintaqasida yangi moddiy va madaniy yuksalishni yaratmoqda.
Lekin haqiqiy taraqqiyot Bolgariyada islom dini qabul qilingan X asrning birinchi choragida boshlangan. Dunyoning ma’naviy va moddiy jihatdan eng rivojlangan davlati bo‘lgan Xalifalik bilan aloqaga kirishish Bolgariya davlatini yangi sifat bosqichiga olib chiqmoqda. Qisqa vaqt ichida ajdodlarimizning eng qadimiy davlati nafaqat Sharqiy Yevropada, balki butun Yevroosiyoda jahon sivilizatsiyasining go‘zal namunasiga aylandi. Bu vaqtda G'arbiy Yevropa hali o'zining yovvoyi botqog'idan chiqmagan.
Bolgariya davridagi moddiy va madaniy yutuqlar bugungi kunda ham halol tarixchilarni hayratda qoldiradi. Xalqimiz uchun esa bu davr unutilmas yorqin xotira bo‘lib qoladi.
Albatta, Bolgariya davlatining muvaffaqiyati va uning qit'adagi obro'si qo'shni slavyan va Kaspiy qabilalari orasida hasadni uyg'otdi. Ular Bolgariyaga tinmay hujum qilib, uni imkon qadar kuchsizlantirishga harakat qilmoqdalar. Biroq butparastlik botqog‘idan chiqmagan, yahudiylik ta’sirida qolgan bu qabilalar islom nuri bilan birlashgan bolgar xalqining tarixiy taraqqiyotiga katta zarar yetkaza olmadilar.
Ular hatto dunyoning yarmini bosib olgan mo‘g‘ul bosqinlarining birinchi to‘lqinini ham rad etadilar. Bolgar qo'shinlari va bolgar qahramonlari bu dahshatli kuchga qattiq qarshi. Ammo tengsiz kurashda Buyuk Bolgariya o'z davlat mustaqilligini saqlab qola olmaydi.
Шулай да мәшһүр Болгарның матди-мәдәни мирасы эзсез югалмый гына түгел, ул оешып килгән Алтын Урда дәүләтенең дә рухи-мәдәни йөзен билгели, матди культурасына тирән йогынты ясый. Әлбәттә, Алтын Урда халкы инде болгар халкыннан шактый аерыла. Анда гомумтөрки-кыпчак йргынтысы көчәя. Бигрәк тә тел һәм идарә мәсьәләләрендә. Монгол яулары татар исеме белән бәйләнгәнлектән, бу үзгәреш татар менталитетын өскә чыгара. Болгар милләте дәүләтнең этник йөзен тәшкил итсә, татар халкы Алтын Урданың унитар сыйфатын билгели (бүгенге урыс халкы мисалында). Баскын монголларның азчылык булуы, күпчелекнең тел һәм этник берлеге чагыштырмача кыска вакыт эчендә Алтын Урданы күәтле төрки-татар дәүләте итә. Болгарның матди-мәдәни культурасы, кыпчакның гомумтөрки теле, татар-монголларның идарә системасы бу дәүләтне Ауразия буенча сибелеп яшәгән төрки халыкларның уртак ватаны итә. Болгарлар белән укмашып яшәгән Идел-Урал төбәгенең угор халыклары да үз язмышларын шушы дәүләт белән бәйлиләр.
Bulgarning Oltin Oʻrdaga taʼsiri shu qadar kuchli ediki, davlat XIV asrda rasman islom dinini qabul qilgan.
Lekin Oltin O‘rdani barqaror davlat sifatida tashkil etib bo‘lmaydi. Chunki unga mansub xalqlarning aksariyati o‘z davlatlarini qurgan, o‘z turmush tarzini yaratgan va ularning har biri umumiy davlatda o‘z ustunligini da’vo qiladi. Bu, ayniqsa, bosqinchi Chingizlar va mahalliy bolgarlar oldida to'g'ri keladi. Oltin O‘rda xonining islom dinini qabul qilishi bu qarama-qarshilikni biroz yumshatgan bo‘lsa-da, davlat birgina qudratli yodrik ustida diqqatini jamlay olmaydi. Islom dini e’tirof qilinadigan kuch bo‘lsa-da, bu holda u Bolgariyada bo‘lgani kabi ma’naviy va etnik asosda emas, asosan moddiy va ijtimoiy maqsadlarda qabul qilinadi, ya’ni buyuk maqsadlar uchun ilohiy kuch yetarli emas. birlashtirish. Turkiy-musulmon anʼanasi esa, yahudiy-xristian messianizmidan farqli oʻlaroq, majburlash va ayyorlik yoʻlini qabul qilmaydi. Natijada markazga “taslim bo‘lmagan” Bolgariya vayron bo‘ldi, keyin Oltin O‘rdaning o‘zi ham bir qancha zaif davlatlarga bo‘linib ketdi. Albatta ularning eng kuchlisi Bolgariya hududida tashkil topgan Qozon xonligi edi. Ammo barcha davlatlar uchun Oltin O'rdaning parchalanishi yoga hisoblanadi. Ular nafaqat o‘zaro kelishmovchiliklarga chek qo‘yishadi, balki Oltin O‘rda davrida tobora kuchayib borayotgan Rossiyaning yordamiga ham tayana boshlaydilar. Ichki parchalanishga tashqi parchalanish qo'shiladi. Qozon xonligi ichida Moskva va Qrim tarafdorlari paydo bo‘lmoqda. Bu, ayniqsa, turklar tomonidan Gretsiyani vayron qilgandan keyin Rossiyaga qochib ketgan Vizantiya ruhoniylariga tegishli. Ular Usmonli turklari uchun uni shimoliy turklardan olishga harakat qiladilar va shuning uchun rus knyazlarini ham itarib yuboradilar. U kamarini kengaytirib, boyligini oshirishga intildi Xristianlar bir-biriga qarshi kurashda Oltin O'rda davrida tobora kuchayib borayotgan Rossiyaga tayana boshladilar. Ichki parchalanishga tashqi parchalanish qo'shiladi. Qozon xonligi ichida Moskva va Qrim tarafdorlari paydo bo‘lmoqda. Bu, ayniqsa, turklar tomonidan Gretsiyani vayron qilgandan keyin Rossiyaga qochib ketgan Vizantiya ruhoniylariga tegishli. Ular Usmonli turklari uchun uni shimoliy turklardan olishga harakat qiladilar va shuning uchun rus knyazlarini ham itarib yuboradilar. U kamarini kengaytirib, boyligini oshirishga intildi Xristianlar bir-biriga qarshi kurashda Oltin O'rda davrida tobora kuchayib borayotgan Rossiyaga tayana boshladilar. Ichki parchalanishga tashqi parchalanish qo'shiladi. Qozon xonligi ichida Moskva va Qrim tarafdorlari paydo bo‘lmoqda. Bu, ayniqsa, turklar tomonidan Gretsiyani vayron qilgandan keyin Rossiyaga qochib ketgan Vizantiya ruhoniylariga tegishli. Ular Usmonli turklari uchun uni shimoliy turklardan olishga harakat qiladilar va shuning uchun rus knyazlarini ham itarib yuboradilar. U kamarini kengaytirib, boyligini oshirishga intildi Ular Usmonli turklari uchun uni shimoliy turklardan olishga harakat qiladilar va shuning uchun rus knyazlarini ham itarib yuboradilar. U kamarini kengaytirib, boyligini oshirishga intildi Ular Usmonli turklari uchun uni shimoliy turklardan olishga harakat qiladilar va shuning uchun rus knyazlarini ham itarib yuboradilar. U kamarini kengaytirib, boyligini oshirishga intildi knyazlar va Vizantiya ruhoniylari oʻzaro birlashib, sobiq Oltin Oʻrda yerlariga, birinchi navbatda, asosiy raqiblari boʻlgan Qozon xonligiga bostirib kirishdi. O‘zining yuksak maqsadlaridan adashib, faqat o‘z yerlarini o‘ylagan xonlar dunyoda ro‘y berayotgan global o‘zgarishlarni tushunmay, bosqinni faqat taxtni bo‘lish uchun kurash sifatida qabul qildilar. Bunday tor fikrlash, afsuski, bugungi kunda tatarlardagina chuqur singib ketgan. Tatar olamiga chuqur kirib borgan yahudiy-xristian falsafasi bilan ancha zaif turkiy-musulmon turmush tarzi o‘rtasidagi ziddiyatlarni ko‘pchilik shunchaki shaxslarning “portfel almashishi” deb biladi. Shuning uchun taxt o'sha paytda ham, hozir ham bo'lgan zabt etish va taxtni saqlab qolish tatarlarning asosiy maqsadiga aylandi. Bundan foydalangan rus podshosi taxtni bo‘lish va taxtni baham ko‘rish tashabbusi bilan chiqdi. Asta-sekin Oltin O'rda turklarining taqdiri Moskva qo'liga o'tdi.
Tashqaridan qutblangan, ziddiyatli davlatlarni tashqaridan bo‘ysundirish esa qiyin bo‘lmaydi.
Qozon xonligining burni ostida rus qal'asi qurilgan. Taxtni yo‘qotishdan qo‘rqib, noroziligini aytishga hech kimning jur’ati yetmaydi. Shohg‘ali taxtimni qaytaraman, deb o‘ylaydi. Qozon xoni o‘z mamlakatini emas, o‘z taxtini himoya qilib, Moskvaga yon beradi. No‘g‘ay, Astraxan, Sibir morzalari raqiblarining kaltaklanishidan xursand bo‘lib, rus podshosiga sovg‘a-salomlar jo‘natadilar. Turk sultoni va Qrim xalqi Qozon xonligining qudrati kamaymasligini bashorat qilmoqda. Oʻrta Osiyo amirlari ipakdan parda yasash orqali rus bosqinidan qutulmoqchi.
Ахыр чиктә Казан яулана. Күп тә үтми Ногай, Әстерхан, Себер урысның аяк астына егыла. Ике-өч гасыр эчендә Кырым ханлыгы, Кавказ, Казакъстан, Урта Азия урыс камытын киеп куя, солтан Төркиясе дә үз биләмәләренең шактый өлешеннән колак кага.
Шулай итеп, континенталь Ауразия киңлегендә төрки-ислам менталитетына алмашка славян-православие менталитеты килә.
Болар барысы да исламның илаһи кыйммәтләреннән, төркичелекнең га-сырлар сынавы үткән табигый кануннарыннан, халыкчанлык рухы белән су-гарылган идарә системасыннан ваз кичеп, кяферлек иңгән тәхет өчен көрәшнең фаҗигале нәтиҗәсе.
Кызганыч ки, төрки-татар дөньясында шушы халәт бүген дә дәвам итә. Һаман да шул сәяси сукырлык. Ә бит төрки-мөселман дөньясы өстенә тагы да куркынычрак яңа афәт килә. Ул да булса, яһүди-нәсара тайпылышыннан үсеп чыккан Көнбатышның глобаль кяферлеге, җимергеч монафикълыгы.
Дөньяны басып, корытып, черетеп килүче бу явыз көчкә каршы оешу-берләшү урынына, шул ук биләмәчелек, тәхет өчен көрәш, мөселманлыктан ваз кичү, төркичелектән баш тарту, халык хакимияте принципларын танымау.
Бу афәттән бары тик төрки-ислам кануннарын торгызып кына котылып була.