Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat

Диний эътиљод ва виждон эркинлигига амал љилиши
Турли дин ва конфессияларнинг тенг ќуљуљлилиги таъминланганлиги

Барча жамият аъзоларининг ислом динига ўз ќиссасини ќўшган аждодларимизнинг асарларини асраб авайлаш, уларни тадљиљ ва таќлил

Диний љарашларни мажбуран сингдиришга йўл љўйилмаслиги
Барча динларнинг сиёсий жараёнларда тенг фуљаро сифатида
Турли динлан ўзларининг ўрта махсус ва олий ўљув юртларига эга бўлиши
Ўзбекистон Республикасида инсон, унинг ќаёти, эркинлиги, шаъни, љадр-љиммати ва бошља дахлсиз

Президент Ислом Каримовнинг асарларида динлараро бађрикенглик ђоясининг маънавий ва ќуљуљий асослари баён этилган

189

DEMOKRATIYa VA UNING MEZONLARI

Umumiy tarzda demokratiya deganda hammaning manfaatlari yo’lida ko’pchilikning hokimiyati va ozchilikning irodasini hurmat qilish tushuni-ladi. Batafsil tahlil qilinganda esa demokratiya - xalqning o’z erkinligi va mustaqilligiga qarashlari ham, o’zboshimchalik bilan cheklashlar va shu yo’sindagi harakatlardan himoya qilish ham, fuqarolarning o’z-o’zini bosh-qarish shakli ham ekanligi bo’ladi.

		Xalqning qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligi.
Demokratiyani		Hukumat qarorlari xalq tomonidan nazorat qilinishi.
belgilovchi
uch mezon
		Oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishi.

Demokratiya - faqat nazariya yoki siyosiy jarayongina bo’lib qolmay, shu bilan birga xalqning turmush tarzi va uning butun ruhiyati, an’analari, madaniyati, psixologiyasining xususiyatlari hamdir. Demokratiya g’oyalarini bayon qilish mumkin. Siyosatda demokratiyani yuqoridan «tushirish» mumkin. Lekin bu bilan demokratiya sizu bizning amaliy hayotimizga singmaydi. Demokratiya jamiyatning qadriyatiga, har bir insonning boyligiga aylanmog’i kerak. Bu esa bir zumda bo’ladigan demokratiya turmush tarzining tarkibiy qismi bo’la olmaydi. Bu tayyorgarlik ko’rish va demokratiya tamoyillarini o’zlashtirishdan iborat ancha uzoq muddatli jarayondir. Ba’zi davlatlarda bunga erishguncha ko’plab avlodlar o’tgan.
I.A.KARIMOV


O’quv materiallar

• 
  Inson yaralibdiki u ќamisha erkka, ќurriyatga intilib yashaydi. U ming yillardirki, turli ziddiyatlaru, purtonlarga bardosh berib, ezgulikka intilib kelmoљda. Biroљ, ќurriyatga intilish boshљa, uni xudbinlikka љurbon љilish boshљa. Shuning uchun demokratiyani ќar kim ќar xil tushunadi.Demokratiya ќoxlagan gapni gapirishi, ќayoliga kelgan ishni љilish emas, balki aљl-idrok, boy ma’naviyat va madaniyat ko’rigidir. Љolaversa, boshљaruvda bo’lgani kabi, ќurriyatga munosabatda ќam boshљalardan andoza olish, raќbarni ќam mamlakatni ќam boshi berk ko’chaga kiritib љo’yadi. Masalan, Ђarb demokratiyasini Sharљ mamlakatlarida joriy etish mumkin emas. Unga taљlid љilish kutilmagan fojealarga olib kelishi mumkin. Buni Tojikiston misolida olib kelishimiz mumkin. Mamlakatni ќar kim o’z
  

190

tomoniga tortgani, davlat, ќukumat va parlament o’rtasidagi kelishmovchiliklar sababli xalљ ќayoti taќlikali tus oladi.

• 
  Demokratiya – bu buyuk ne’mat, uni oliy љadriyat sifatida tushunish nechoђli asrash yoki toptash ќar bir fuљaroning ichki madaniyatidan, ma’naviy-axloљiy
  

љiyofasidan, so’ng butun millatning umumiy madaniy saviyasidan, siyosiy va ijtimoiy faoligidan dalolat beradi. Atoљli faylasuf Andre Jid «Erkin fikrlash imkoniyatiga ega bo’lish uchun eng avvalo xatti-ќarakatlarimiz oђir oљibatlarga olib kelmasligi kafolatiga ega bo’lmoљ lozim»⁷ degan edi.

------- Ќurriyat – bu faљatgina yaxshi turmush kechirishga va ko’ngilli yashashga
da’vo љilish imkoniyati emas! Aksincha u erkin meќnat љilish, yaratish, bunyod etish imkoniyati! Barcha eќtiroslar, junbushlardan ќoli bo’lgan aљl-idrok tantanasi! Biz demokratiyani ana shunday tushunishimiz, anglashimiz lozim. Ana shunda u aќolining iroda kuchi, idroki va tafakkuri bilan turmush tarziga, yaxshi yashash vositasiga jamiyatni ќam, inson ќayotini ќam ezgulik sari yo’naltiradigan љudratli kuchga, buyuk љadriyatga aylanadi.
Demokratiyani Prezident yoki ќukumat bir farmon yo љaror bilan, Parlament bir љonun bilan o’rnatib bermaydi. Uni xalљ o’ziga o’zi aљl-idrok bilan yaratadi.
------- Demokratiyani anglash – shaxsning ќamma uchun birday zarur bo’lgan
љonunlarga to’la rioya etish, aniљ tartib- intizomga tayanib yashash saloќiyati. Demokratiya bizga inson ќaљ-ќuљuљlaridan ќimoya љiladigan umumxalљ va umumdavlat manfaatlaridan asraydigan barcha љonunlarga bo’ysunib yashashni o’rgatadi.
------- Demokratiya faљatgina siyosiy, ќuљuљiy yoki ijtimoiy kategoriya emas, ayni
paytda u ma’naviy-axloљiy kategoriyadir. Ќurriyatning kengma’nodagi tushuncha ekanligini anglash o’zligimizni anglash demakdir. Demokratiya – ќokimiyatsizlik

7. 
   «Летиратурная» газета. 1989 г, №-29.
   

191

yoki separatizm emas! U davlat birligi va konstitusiya asosidagi љat’iy tartib-intizomdir.
------- Erkinlik, demokratiya o’zida ќammani bo’ysunbirmasligi, ќammani zabt
etmasligi, balki u aљl-idrokka bosh egishiligi, uning yo’riђida yurishi lozim. Ana shundan kelib chiљib, biz eng avvalo erkinlikni, demokratiyani tarbiyalashimiz kerak. Chunki u soђlom fikrlar va shakllangan aљl-idrok ta’sirida bo’lsagina bizni tarbiyalashi, jamiyatni soђlomlashtirishi mumkin. Mustaљil O’zbekisitonda tarixan juda љisљa vaљt mobaynida Ђarb davlatlaridek keng miљyosli tadbirni amalga oshirishni talab etish aљlga siђmaydigan ќolat. Odamlar dunyoљarashi, fikrlash tarzi va onglilik darajasini bir kun yo bir yilda o’zgartirish sira mumkin emas. Xalљning ma’naviy-ma’rifiy saviyasi umummadaniya saloќiyati љanchalik baland bo’lsa, iљtisodiy taraљљiyot ќam shuncha tezlashib, erkin, farovon ќayotni ta’minlashga shart-sharoit yaratiladi. Ќar bir fuљaro aќolining ќamma љatlami buni yaxshi anglashi lozim.
------- Demokratiya erkinlik, erkin fikr, erkin ќarakat-faoliyatdir. Shunday ekan,
bunda o’zlikni namoyon etish imkoniyati mavjuddir. Ќar bir fuљaro љobiliyati, bilimi, malakasini ishga solib, yaxshi yashash uchun bemalol kurash olib bormoђi lozim. Biroљ, ayni paytda, demokratiya – yuksak ma’naviyatni, mas’uliyatni ќis љilishni talab etadi. Љonun, ќuљuљ imkoniyatlar bersa, axloљ, burch, o’zgalar madaniyatini ќisobga olish esa, mas’uliyat yuklaydi, ќar bir individual shaxs madaniyati bilan jamiyat madaniyati chambarchas boђliљ ekanini ќar soniyada sezib turishi kerak. Shu zaminda raљobat ќam, aљlu-zakovat ќam adolat uzaniga tushadi. Kishini kishi tomonidan noќaљ ezilishi zo’ravonlik љilishiga yo’l љo’yilmaydi. Demokratiya – yuљori darajada rivojlangan kiishilar jamiyati, insoniyat erishgan buyuk ne’mat, ko’pchilikni ma’љul yashash tarzi. O’zbekistonda ќam biz ana shunday bo’lishi uchun intilishimiz zarurdir.
------- Jamiyatning ko’pchilik a’zolari љabul љilingan tamoyillar asosidagina
insonparvar jamiyat barpo etishi mumkin. Bu tamoyillar demokratiya sharoitidagina

192

amalga oshishi mumkin. Bu љoidalar muvofiљlashtirish va dasturlashtirish vazifasini bajaradi. Jamiyatimiz ќayotining asosiy љoidalari O’zbekiston konstitusiyasida, boshљa љonunlarida o’zining yuridik ifodasiga ega. Milliy istiљlol ђoyasining asosiy tamoyillari shunchakki љuruљ joyda emas, balki insonlar o’rtasidagi munosabatlarda amal љilishi kerak. Insonlar o’rtasidagi munosabatlarning barcha turlari teng ќuљuљlilik љoidalariga asoslangan taљdirda manfaatlar uyђunligiga erishish mumkin.
------- Ќuљuљiy demokratik davlatni barpo etish fuљarolar jamiyatini vujudga
keltirish љonun ustuvorligiga erishish Prezident va u raќbarlik љilayotgan ќukumatning asosiy maљsadlaridan biridir. O’zbekistonda davlat ќokimiyatining yagona manbai xalљ bo’lib љoilish davlat ќar љanday sharoitda ќam xalљning ќoxish irodasini ifodalashi, uning manfaatlari yo’lida xizmat љilish asosiy tamoyil љilib olingan.
------- Ќar љanday davlat mustaљil bo’lmasa, erkinlik ќam, erkin rivojlanish ќam
bo’lmaydi. O’zbekiston o’z mustaљilligini љo’lga kiritgandan keyin uning oldida ikkita vazifa turadi: biri mustaљillikni mustaќkamlash bo’lsa, ikkinchisi bozor iљtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat љurish.
------- Bu ikki jarayon ќozirgi kunda bir-biri bilan uzviy boђliљ ќolda amalga
oshirilmoљda. Iљtisodiy taraљљiyot ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy yuksalish bilan boђliљ.
Demokratiya ќamma soќalarda shaxsiy љobiliyatni charxlaydi, raљobat va «kim o’zar»ga bardosh berishni talab љiladi. Bu muttasil va muntazam ravishda izlanish, ixtirolarni amalga oshirishni, ќar doim olђa intilishni talab љiladi. Sustkashlik љilgan, yangilik yaratishga noљobil odam taraљљiyotdan orљada љolib ketaveradi. Buning oљibatida shaxsda xudbinlik, shaxsiy manfaatni ustun љo’yishga moyillik vujudga kelishi muљarrar. Xudbinlikning bir necha jiќatlari bor: o’z iste’dodi va љobiliyatini ishga solib, fikri va rejalarini ќayotga tadbiљ etish ќam aslida xudbinlik, ya’ni shaxs sifatida o’zlikni namoyon љilishdir. Buni ijobiy

193

ma’nodagi xudbinlik deb atash mumkin. Bunday xudbinlik, individual sa’yi ќarakat jamiyat rivojiga yordam beradi. Ammo faљat o’zini o’ylaydigan, boshљalar meќnati evaziga boyishga intiluvchi shaxslar ќam bor. Ular o’zlarini eng dono, eng kuchli ќisoblab, atrofdagilarga bepisand munosabatda bo’ladilar, kibru ќavoga beriladilar va jamiyat rivojiga naf keltirmaydilar. Mana bunday manmanlik va ќukmfarmonlikka asoslangan xudbinlik aslida ma’naviy љashshoљlik tufayli paydo bo’ladigan axloљiy љusurdir. Zero, «o’zim bo’lay» falsafasi milliy vatanparvarlik tuyђusini sundiradi. «O’zim bo’lay» deb intiladigan odam iymon-e’tiљodni ќam poymal etadi. Bunday odam ќarom-ќalol, yaxshi-yomonni ќam farљlamaydi, љanday bo’lmasin, љayerda bo’lmasin o’zlashtirib olsa bo’lgani, boshљasi bilan ishi yo’љ.
Shunisi ma’lumki, bizning uluђ shoirlarimiz, mutafakkir bobolarimiz, avliyo-shayxlarimiz ќirs va ќasadga, shaytoniy nafsga berilish, bu yo’lda odamlarga jabr-zulm kilishga љarshi chiљљanlar. Xalљimiz axloљining eng yaxshi jiќatlari shu bois ќozir ќam o’z kuchini ko’rsatmoљda.
Sir emaski, demokratiya erkin fuљarolik jamiyati ekan, unda ochiљ muloљotlar, љonun asosidagi munosabatlar љat’iy asosga љo’yilib, u oshkoralikni yuzaga keltiradi va љonun asosida ijtimoiy adolat tiklanishiga erishiladi. Inson ќuљuљlarini ta’minlash va ќimoya љilish birinchi darajali aќamiyat kasb etadi.
Boshљacha aytganda, jamiyat ichidan turib faollashib, mustaќkamlanib boradi, o’z-o’zini boshљarish sari dadil љadamlar љo’yiladi. Ammo, bundan demokratiya sharoitida davlatning boshљaruvchilik, tashkilotchilik roli barќam topadi, degan xulosani chiљarmaslik kerak. Ayrim Fap6 fay-lasuflari (chunonchi, Karl Popper) o’zining «Ochiљ jamiyat va uning dushmanlari» kitobida mustaќkam milliy davlat demokratiya taraљљiyotiga to’sљinlik љiladi, degan fikrni olђa suradi. Uning nazarida davlatning kuchayishi «ochiљ jamiyat» kishilarining erkin faoliyat ko’rsatishi, fikri, irodasini ifodalashi, љobiliyatini ishga solishga xalaљit beradi. Uning asosiy sababi davlat ќukmron mavљyeini egallab, ќokimiyat, mansab ideallashtiriladi. Natijada, davlat raќbarining fikri asosiy fikr bo’lib, љolgan fikrlarni buђadi. Uning fikricha, bu avtoritarizmni yuzaga keltiradi. Demak, chinakam

194

demokratiyaga amal љilmay љoladi, deydi. Uning nazarida, shunday љilib, milliy ђoya ќam oxir-oљibatda millatchilikka olib boradi va totalitarizm xavfini tuђdiradi. K.Popper, Platon, Aristotel va ayniљsa Gegel falsafiy љarashlarini tanљid љilib, ќar bir shaxsning farљiy (individual) fikri, intilishi va dunyoљarashini e’tiborga olmay, balki muayyan љolipdagi ђoyalarga ќammaning bo’ysunishini talab љilib kelganlar. Odamlarni «Oliy xaљiљat» tarzida taљdim etiladigan ђoyalardan xalos etish kerak. Shunda shaxs erki ta’minlanadi, deydi K.Popper. Bunday fikr bilan to’liљ љo’shilib bo’lmaydi. Ђoyalarning mutlaљlashtirilishi davlatning va davlat raќbari bo’lgan yakka shaxslarning mutlaљlashtirilishiga olib keladi. Natijada, bunday shaxslar o’zlarini nuљsonlardan ќoli, tanљiddan yuљori deb ќis eta boshlaydilar. Bu esa jamiyat va davlat orasida begonalashuvni yuzaga keltiradi. Natijada, totalitar ђoya ќukmronlik љilib, turђunlik yuz beradi. Maddoќlar, axloљiy nopok odamlar mansablarni egallab, soђlom fikrni buђadilar. Bunday sharoitda iљtisodiy va ijtimoiy taraљљiyot to’xtab љoladi.
«Davlatni iloќiylashtirish љullik va istibdod ќukmron bo’lgan davrlardan љolgan kishilar sajdaparastligining eng yomon ko’rinishidir», deb yozadi K.Popper.
Umuman, K.Popperning ko’pgina fikrlari ancha baќsli. Biroљ, demokratik tamoyillarga amal љiladigan jamiyatda bunday iloќiylashtirishlarga o’rin љolmaydi. Ammo, shunisi borki, demokratiya sharoitida ќam davlat ijtimoiy-siyosiy institut sifatida saљlab љilinadi va uning funksiyalari to’la amal љiladi. Davlatning obru-e’tibori, nufuzi baland bo’lishi jamiyat taraљљiyoti uchun zarur. Kuchli, adolatparvar jamiyat davlatsiz yashay olmaydi. Negaki, davlat jamiyat barљarorligi, millat osoyishtaligi va iљtisodiy taraљљiyotining bosh isloќotchisidir.
O’zbekistonning mustaљil mamlakat sifatidagi mavjudligi uning milliy davlatchiligi taraљљiyoti bilan birgalikda olib љaralgandagina mazmun-moќiyatga ega bo’ladi. Tarixiy tajribalar aynan o’tish davrida davlatning isloќotchilik roli beniќoya katta bo’lishini tasdiљlamoљda. Shu ma’noda, mustaљil O’zbekiston davlatini xalљimizning irodasi va ruќini ifodalaydigan, uning birligini ta’minlashdagi o’rni beљiyosdir.

195

Demokratiya sharoitida, albatta, davlat va uning tarkibiy љismi bo’lgan ќokimiyatga munosabat o’zgaradi. Chunki ќokimiyat jamiyat nazorati ostida bo’ladi. Saylash va saylanish mexanizmining amal љilishi, davlat raxbarlarining ќisob berib turishi, matbuot erkinligi, jamoat tashkilotlarining faolligi - bularning ќammasi davlatning mutlaљ ђoyalarga berilishiga yo’l љo’ymaydi. Ya’ni shaxs, jamiyat va davlat o’zaro yaљinlashib boradi, bir-biriga ќisob berish kuchayadi. Natijada, shaxs va davlat manfaatlari uyђunlashib boradi. Ana shunday sharoitda milliy ђoya љanday aќamiyatga ega bo’ladi, u demokratik љadriyatlarning xalљ ongiga singishi va joriylanishiga to’sљinlik kiladimi yoki davlatning iloќiylashuviga sabab bo’ladimi?
Bunda faљat «yo’љ» deb javob berish mumkin. Birinchidan, milliy ђoya — bu ќar bir shaxs va butun jamiyatga tegishli ђoyadir. Milliy istiљlol ђoyasi fikrlar va mafkuralar xilma-xilligiga asoslanadi; milliy goya — jamiyat mafkurasi, davlat mafkurasi emas;
Ikkinchidan, milliy ђoya negizida vatanparvarlik, millatparvarlik tuyђusi yotadi. Demak, milliy ђoya va milliy taraљљiyot, yurt rivoji vobasta. Shu nuљtai nazardan ќam yurtboshimiz Islom Karimovning «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon ќayot љurish — pirovard maљsadimiz» degan ќikmatli so’zida ma’no ko’p. Bu jumlada mustaљillikning abadiyligi, demokratik erkinliklar, Vatan ravnaљi, ќar bir fuљaro ќayotining farovonlashuvi ko’zda tutiladi.
Uchinchidan, milliy ђoya ќyech narsani, jumladan, davlatni ќam, aloќida shaxslarni ќam iloќiylashtirishni nazarda tutmaydi, balki xalљning eng ezgu ќis-tuyђulari, intilishlarini ifodalab, bunyodkorlik ishlariga raђbatlantiradi.
To’rtinchidan, milliy ђoya allaљanday totalitar xususiyatga ega mafkura emas, u biron bir shaxs ishlab chiљљan va zo’rlab jamiyatga tiљishtirayotgan yoki tepadan tushirilgan «yagona ђoya» ќam emas. U xalљning o’z tafakkuri mevasi bo’lib, milliy-ma’naviy negizga tayanadi.
Beshinchidan, milliy ђoya umumbashariy fikrlar, ilmiy yutuљlarni jamlab singdirishni ќam ko’zda tutadi. Yevropa mutafakkirlaridan biri K.Gelvesiy yozgan

196

edi: «Vatanga muќabbat butun dunyoga muќabbat bilan muvofiљ keladi ilmu ma’rifat nuridan baќramand bo’lgan ќar bir xalљ bu bilan o’z љo’shnilariga zarar yetkazmaydi. Aksincha, davlatlar љanchalik ma’rifatli bo’lsalar, ular o’zaro ђoyalar, bilimlar almashishga moyil bo’ladilar va oљibatda shu tufayli butun dunyo aљli ortib boraveradi». Shu bois, milliy ђoya mamlakatni yakkalab љo’yadi, taraљљiyotni susaytiradi, deguvchilar xato љiladilar.
Milliy rivojlanish omillari љuyidagilardan iborat:

1. 
   Milliy istiљlol ђoyasiga asoslangan bunyodkorlik, fidoyilik va vatanparvarlik.
   

2. 
   Milliy-ma’naviy yuksalish va ilmiy saloќiyat, madaniy darajaning balandligi.
   

3. 
   Milliy yakdillik, siyosiy barљarorlik.
   

3. 
   Mustaќkam milliy davlatchilik asoslarining mavjudligi.
   

3. 
   Milliy o’zlikni anglashning yuksak darajada bo’lishi va boshљalar.
   

Milliy ђoya demokratiya va milliy davlatchilikning negizlarini tashkil etadi.

Erkin fuљaro va ozod shaxs љuyidagi to’rt jiќatni, ya’ni:

1. 
   o’z ќaљ-ќuљuљini taniydigan va buning uchun kurashadigan;
   

2. 
   o’z kuchi va imkoniyatlarini ishga solib uning samarasini ko’radigan;
   

3)atrofida sodir bo’layotgan voљyea-ќodisalarga mustaљil munosabat bildira oladigan;

4)shaxsiy manfaatini mamlakat va xalљ manfaati bilan uyђun ќolda ko’rib faoliyat yuritadigan bo’lishi lozim.
Milliy tarbiya odamlarni љanchalik ko’p yetishtirib chiљarsa, olђa borishimizga shuncha imkoniyat vujudga keladi. Islom Karimov mamlakatimizda yashayotgan barcha yoshlar ana shunday peshљadam, o’zini o’zi uddalaydigan, o’z ishidan, faoliyatidan rozi bo’ladigan kishilar bo’lishini xoќlaydi; karaxtlik, boљimandalik, noshudlikni insonga xos bo’lmagan illat va nuљson deb biladi. Prezident o’zining O’zbekiston Milliy axborot agentligi muxbiri savollariga bergan javoblarida («Ќushyorlikka da’vat») buni anik; tushuntirib beradi: «Agar biz o’z

197

kuchi, saloќiyatiga ishonadigan, boљimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan malakatlarning ilђor kishilari bilan teppa-teng muomala љila oladigan, oљni љoradan, yaxshini yomondan ajrata oladigan, bu murakkab, beshafљat ќayotning pastu baland, changu tor kuchalaridan Alloќ bergan aљl-zakovati bilan to’ђri yo’lni topa olishga љodir bo’lgan barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirsak, o’ylaymanki, o’z maљsadimizga to’la erishgan bo’lamiz».
Demokratiyaga xos bљlgan amaliyotchilik raљobat muќiti ayni vaљtda shaxsda kuchli aљdiy saloќiyat, ilmiy-taќliliy љobiliyat bo’lishini ќam talab љiladi. Buning natijasi ularoљ ilm-ma’rifatning љadri ortib boradi. Ayniљsa, axborot almashish tezlashib boraveradi. Ilmiy tafakkur, fundamental tadљiљotlarga talab kuchayadi. Kishining ma’rifati va ma’naviyati yuksak bo’lsagina, amaliyotchilik љobiliyati samara berishi mumkin. Internetga, kundalik xabarlarga tashnalik bilan birga, kitobga muќabbat ќam susaymasligi lozim. Chunki kitobdan olinadigan bilimni ќyech narsa bilan to’ldirib bo’lmaydi. Axborot nazariy bilimni emas, ma’lumotiy bilimni (xabardorlikni) oshiradi. Nazariy bilim, taќliliy-muќokamaviy malaka kitob asosida ќosil љilinadi. Bundan tashљari, kitob ruќ va љalbga ќam oziљ beradi. Aљliy љobiliyat ќam ma’naviy tarbiya, љalb orљali to’lishsa yaxshi, aks ќolda u yovuzlik manbaiga aylanishi ќyech gap emas. Sovuљ, beparvo mushoќada insonni meќru shafљatdan maќrum etadi. Shu bois ќam, aљl љalb tufayli yuksalsa, axborotlar xissiy fazilatlar bilan ko’tlilsa, kamolot yuz berishi, komil inson voyaga yetishi mumkin. Shu bois ќam shaxsni ma’naviy-aќloљiy jiќatdan tarbiyalashning aќamiyati tobora ortib bormokda. Iљtisodiy o’nglanish ma’naviy o’nglanishdan ajralgan bo’lmaydi.
Ќayot shuni ko’rsatadiki, inson avvalo, muayyan mafkura, dunyoљarash tizimiga, asrlar davomida shakllangan ma’naviy tajribaga tayanib yashaydi.
Odamni shakllangan dunyo љarashdan ajratib bo’lmaydi. Agar dunyo љarash to’ђri ezgulik asosida shakllangan bo’lsa, inson shu yo’lda ќarakat љilave-radi, ilmi, љobiliyatini ќam shunga sarflaydi. Agar buning aksi bo’lsa, demak noto’ђri yo’lni tanlaydi, adashadi yoki yo’lini «xaљ» deb buzђunchilik љiladi. Bunyodkor shaxs ezgulik ђoyalari ruќida tarbiyalangan erkin shaxsdir. Shu bois milliy ђoya ќar bir

198

fuљaroning va butun ќalљimizning љalbidan joy olgan bo’lishi, uni ruќlantirishi, chidamli va shijoatli љilib tarbiyalashga xizmat љilishi kerak. Milliy ђoya bizning tariximiz, bugunimizni va kelajagimizning birlashtiradi.
Shunday љilib, milliy ђoya ќayotiy va istiљbolli ђoyadir. U taraљљayotga va mamlakat fuљorolarini chinakam ќamjiќatlikka, ma’rifatga olib boradigan insonparvar va taraљiyparvar ђoyadir.
Biz bolalarimizni chin ma’noda jaќon bilan baxslasha oladigan o’ktam, dili va tilidan odamlar ozor chekmaydigan, sharљona odob-aќloљli, ammo xaљini birovga bermaydigan ќam jisman, ќam aљlan, ќam ruxan soђlom, bardam љilib tarbiyalashimiz lozim. Ular Forobiy, Ibn Sino, Baxovuddin Naљshband, Mirzo Uluђbek kabi uluђ bobolarimiz merosini ќam Shekspir va Dante, L.Tolstoy va Gyote, Bayron va Gyugo merosini ќam o’rgansin, baxra olsin, ќalљga va zamonaga munosib farzandlar bo’lib yetishsin.
Milliy tarbiyaning bosh maљsadi deganda:
a) eski totalitar mafkuradan ozod;
b)љullik, mute’likni tan olmaydigan;

22. 
    ma’naviy zulmdan ozod;
    

7. 
   ќaљ-ќuљuљini tanigan;
   

D) O’z kuchi, imkoniyatlariga ishongan;

ye) o’z fikri, љarashiga ega bo’lib, atrofdagi voљyea-ќodi-
salarni xolisona taxlil љila oladigan;
j) xirsu xavolardan љutulgan, saloќiyatli, fidokor, ezgu
niyatli shaxslar, komil insonni shakllantirish tushuniladi.
Shaxslari ana shunday kamolga yetgan yurt xar jiќatdan taraљљiy topadi, ќalљi ќam to’љ va farovon yashaydi. Ђayrat-shijoat, љobiliyat, bilim va samarali

199

tadbirkorlik — mamlakat taraљљiyotining bosh mezonidir. Uluђ fransuz adibi V.Gyugo aytgan edi: «Dunyoda kichik ќalљlar yo’љ... Odamning uluђligi uning bo’y-basti bilan o’lchanmaganiday, ќalљning buyukligi ќam ќyech љachon uning sonining ko’pligi bilan o’lchanmaydi». Ammo o’zlikni anglash barobarida uning o’ziga xos ќususiyatini saљlash va takomillashtirish ќam muќim o’ringa ega bo’ladi. Ma’naviy љadriyatlarni tiklash orљali, o’zbek ќalљi o’z ajdodlari kim, dunyo xaritasida љanday mav-љyega ega ekanini bilib olmokda. I.A.Karimov «Biz ќyech kimdan kam emasmiz, va ќyech kimdan kam bo’lmaymiz» deganda ikki jixatni nazarda tutadi:

1. 
   Jaќon madaniyatiga xissa љo’shgan, tariximiz ana shu milliy ђurur, љobiliyat, intilish negizida jipslashib bir maљsad sari ќarakat љilishga zamin bo’lmokda.
   

2. 
   Endigi vazifa — ana shu zaminga imkoniyatni ishga solish, ya’ni o’љib-o’rganib, bilim-malaka ќosil љilib, dunyo maydoniga dadil kirib borish, ќamda o’z o’rnini egallab olishdan iboratdir.
   

Ammo ana shu yo’lda o’zlikni yo’љotmaslik, o’z milliy tafakkuri, an’analari, ajoyib ќususiyatlarini saљlab љolish lozim. Bu esa ancha mushkul vazifa. Chunki taraљљiy etgan mamlakatlarning ќammasi ќam bizni љuchoљ ochib љarshi olayotgani yo’k, bu — birinchidan. Ikkinchidan, ular ќar bir ќolatda ќam o’z milliy manfaatidan kelib chiљib munosabatda bo’ladi. Ќatto, demokratiyani «eksport»
љilishdan ќam manfaatdor ayrim kuchlar bor. Chunki bu ularga mamlakat boyliklarini o’zlashtirish, arzon ishchi kuchidan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Demokratiyani yagona, yevropacha turmush tarzi mezonlari bilan baxolamoљchi bo’ladi.
Ana shuning uchun ќam milliy tarbiya masalasi ќozir dolzarb bo’lib turibdi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi aynan shu maљsad uchun љabul љilindi. Farzandlarimiz yangicha yashashga tayyor bo’lishi va eng muќimi, O’zbekistonning gullab-yashnashiga xissa љo’shishi kerak. Zamonaviy bilim, zamonaviy malaka, zamonaviy љobiliyat egalari bo’lib yetishsin. Milliy ђoyaning bosh maљsadi ќam shu!

200

Milliy-ma’naviy љadriyatlar milliy ђoyaning eng muќim asoslaridandir. Milliy vatanparvarlik ruxi љanchalik baland bo’lsa, bu љadriyatlar shunchalik anglanadi, shuurimizga singib boradi. Oљibatda, љadriyatlar bizning o’zligimiz, shaxs sifatidagi borligimiz, namoyon bo’lishimizning belgisiga aylanadi.
Ammo bu ќodisa ќozir batamom sodir bo’layotgani yo’љ . Ќali milliy ђoya bizning ќammamizning ongu shuurimiz, tafakkurimizni band etgan emas. Albatta, istiљlol yillarida tafakkurimizda o’zgarishlar sodir bo’ldi. Chunonchi:
— mulkchilikka munosabat o’zgardi, ќususiy mulk va uni ko’paytirish mumkinligi odatiy ќol bo’lmoљda;
— o’zbek millatining buyuk tarixi, ma’naviy boy merosi borligi ayonlashdi;
— shaxsiy tashabbus, sayi ќarakat љilgan odam o’zini ќam, yurtini ќam obod љila olishni tobora xis љilayotir;
— ќorij mamlakatlari bilan bemalol savdo-sotiљ љilish, shartnomalar tuzish, muloљotlar uyushtirish tajribasi o’zlashtirilmokda va x.k.
Prezidentimiz buning keng dasturini ishlab chiљib, ќam nazariy, ќam amaliy jabxalarda ќayotga tadbiљ etmoљda. Birgina iste’dodlar tarbiyasini oling. Bir nechta jamђarma tuzilib, iste’dodli yoshlar orasida tanlovlar o’tkazilmoљda. Ammo iste’dodlar tarbiyasi bilan ќar bir ustaxona, korxona, o’љuv muassasasi shuђullanmoђi lozim. Iste’dodli yoshlar — bizniig kelajagimiz. Ќozir O’zbekistonga yuzlab muќandislar, eng yangi fan soќalarida ishlaydigan, yangilik љiladigan odamlar kerak. Mamlakatni iљtisodiy ko’taradiganlar ќam shulardir.
Biz inson љadri uchun jonbozlik љilaylik. Agar o’z bolang emas, љo’shnining bolasi iste’dodli bo’lsa, o’shanga yordam љilib, tarbiyasiga xissa љo’shmoљ uluђ savob ekanini anglab yetaylik.
Xozir yoshlarimiz iљtisodiy, ќuљuљiy bilimlarni o’rganishga berilganlar. Bu yaxshi. Shu bilan birga tarix, ona tili, adabiyot, san’atni ќam sevib o’rganish lozim. Kishining ma’naviy dunyosini kengaytirishda musiљa, teatr, rassomlik san’ati va ayniљsa, badiiy adabiyotning roli benixoya katta. Adabiyot xislarni tarbiyalaydi,

201

ko’ngil mulkini obod љiladi, tafakkur va shuurni boyitib ulђaytiradi. Љadimda madrasalarda «baloђat ilmi» o’tilgan. Bu, asosan, adabiyotdan lazzatlanish, she’rni, so’zning kuch-љudratini anglash va fasoxatli so’zlash ilmidir.
Zotan, yetuk odam faљat ilmining ko’pligi bilan emas, uning kuchli mantiљi joizligi, suxandonligi bilan ќam ajralib turadi. Ќar bir odam nimagadir mexr љo’yadi, nimadadir љobiliyat ko’rsatadi, o’z kasbining ustasi bo’ladi. Biroљ ќammadan talab љilinadigan narsalar borki, bu kasbiy sifatdan tashљari, insoniy sifatlardir. Ya’ni yuљorida zikr etganimiz va-tanparvarlik, millatparvarlik, fidoyilik, ќalollik, rostgo’ylik, ќaљgo’ylik, Ќaљ va ќaљiљatni sevish ana shunday sifatlar sirasiga kiradi. Bozor iљtisodiyoti sharoitida yana saxovat, ximmatbalandlik, futuvvat ko’proљ ko’zga tashlanadigan, љadrlanadigan sifatlar bo’lib љoldi.

8-Mavzu Milliy g’oya va demokratik rivojlanish. Millatlararo totuvlik, milliy va diniy bag’rikenglik.
Syeminar mashg’ulotining ukitish tyexnologiyasi

O’quv vaqti 2 soat	Talabalar soni 25-30
O’quv mashg’ulotining shakli.	Bilimlarni shukurlashtirish va kyengaytirish
	buyisha syeminar mashguloti

202

Syeminar ryejasi	1.Demokratiya-yuksak ma’rifat va
	madaniylashgan jamiyat ekanligi
	2.Demokratiyaning milliy va umuminsoniy
	qadriyat ekanligi.
	3.Millatlararo totuvlik , milliy va diniy
	bag’rikenglik tushunchalarining moќiyati va
	mazmuni.
	4.Milliy g’oyaning millatlararo totuvlik, diniy
	bag’rikenglik, ќamjiќatlik va ќamkorlik omili
	ekanligi

O’quv mashg’uloti maqsadi: Talabalarga akliy xujum, insert usulini kullash orkali milliy g’oya va demokratik rivojlanish. Millatlararo totuvlik, milliy va diniy bag’rikenglik haqida tushuncha berish.

Pyedagogik		vazifalar: Mavzuning							O’quv faoliyatining natijalari: Demokratiya-
tub mohiyatidan				kyelib		shiqqan		yuksak ma’rifat va madaniylashgan jamiyat
holda, syeminarsavollarini muayyan								ekanligiDemokratiyaning milliy va umuminsoniy
qismlarga bo’lish, har bir qismni								qadriyat ekanligi.Millatlararo totuvlik , milliy va
o’zaro	mantiqiy				bog’liqlikni			diniy bag’rikenglik tushunchalarining moќiyati va
ta’minlash,			oshib			byerish,		mazmuni. Milliy g’oyaning millatlararo totuvlik,
tushuntirish,		shakllantirish. Darslik							diniy bag’rikenglik, ќamjiќatlik va ќamkorlik
bilan	ishlash kunikmalarini						xosil	omili ekanligi oshib byeriladi, ta’riflar va sharhlar
kilish.Matyerialni				taxlil		kilish va		beriladi
tizimlashtirish					kunikmalarini
shakllantirish
Ta’lim usullari va tyexnikasi								Muloqot, aqliy hujum, Muammoli vaziyat
O’quv	faoliyatining				tashkil		qilish	Jamoa, guruhlarda ishlash.
shakllari.
Ta’lim vositalari.								Doska, bur, darslik, ko’rgazmali qurollar.
Monitoring va baholash								Og’zaki nazorat savol- javob, ryeyting tizimi
								asosida baholash