3. Аниқ шароитда ишловчи транспорт воситаси унумдорлигини ифодаловчи чизма Автомобил унумдорлигига таъсир этувчи айрим омиллар даражасини аниқлашда проф. С. Р. Лейдерман тамонидан таклиф этилган аниқ шароитда ишловчи автомобил унумдорлигини ифодаловчи чизмадан фойдаланишлик мумкин.
Аниқ шароитда ишловчи автомобил унумдордигини ифодаловчи чизма дейилганда унинг унумдорлигага таъсир этувчи бирлаштирилган эксплуатацион кўрсатгичлар тушинилади. Бундай чизма автомобилнинг Аниқ ишлаш шароитини ҳисобга олувчи ва автотранспорт саройи кўрсатгичлари миқдорига биноан чизилади.
Юкли қатнов масофаси мижозлар тамонидан берилувчи михдор ҳамда бу кўрсатгич автотранспорт саройи иш сифатини кўрсатмаслигини ҳисобга олиниб, одатда чизмани берилган юкли қатнов (1ю.к) миқдоригагина қурилади.
Мисол тариқасида расмда келтирилган юкли қатнови 4 км бўлган чизмани кўриб чиқайлик.
Бу чизмадаги АА чизиғи айни автотранспорт саройига хос бўлган эксплуатацион кўрсатгичлардаги унумдорликни ифодалайди. Чизмада ҳар хил эксплуатацион кўрсатгичларни унумдорликка таъсири қуйидаги кетма-кетлик билан ўз аксини топган: автомобилнинг номиналь юк кўтариш қобилияти (qH), юк кўтариш қобилиятидан фойдаланиш коэффициенти (γ), автомобилнинт ортиш ва тушириш операциясида туриш вақти (tO-T), йўлдан фойдаланиш коэффициенти (β) ва автомобилнинг техник ҳаракат тезлиги (Vт). Масалан, агар автомобил бир соатлик унумдорлигини 10 дан 12 ткм/соат гача оширишлик вазифаси бўлса, унда расмда ВВ туғри чизиғини ўтказсак, бу чизиқ бошқа чизиқлар билан кесишган жойи, қўйилган вазифани қандай эксплуатацион кўрсатгич ҳисобига ечилиши мумкинлигини кўрсатади. Чизикдан (расмдаги) кўриниб турибдики, бунинг учун юк кўтариш қобилиятидан фойдаланиш коэффициенти миқдорини 0.5 дан 0.6 га кўтаришлик ёки йўддан фойдаланш коэффициенти 0.5 дан 0.75 гача ошириш ёки автомобилнинг техник харакат тезлигини 20 дан 30 км/соат гача ошириш ёки автомобилнинг ҳар бир юкли юришидаги ортиш ва тупшриш операциясида бекор туриш вақтини 0.4 дан 0.27 гача камайтиришлик лозимлигини ВВ чизиғи ва бошқа эксплуатацион кўрсатгичлари чизиқлари кесишиш нуқталари кўрсатиб турибди.
Агар масалан автомобил унумдорлигини 20 ткм/соат гача (СС чизиғи) кўтариш зарурати бўлса, уни фақат юк кўтариш қобилият д„ ни тиркама билан ишлаш (яъни qH γ кўтаришлик) ёки бўлмаса бир неча эксплуатацион кўрсатгичларни биргаликда яхшилашлик зарур экан.
Бундан ташқари, айни чизма ёрдамида аниқ ташиш шароитида энг оқилона унумдорликнинг ошириш усули яққол берилгандир. Бунинг учун ҳар бир эксплуатацион кўрсатгичлар эгриларига чизмада айни кўрсатгичнинг реал яхшилаш шароити узлуксиз чизма билан берилган. Пунктирли чизиқ қисмлари амалда жорий этишлик имконияти йўқлигидан далодат беради. Расмдаги чизмага кўра γ кўрсатгичини амалда 0.5 дан 1.0 гача етказиб унумдорликни 2 маротаба ошириш мумкинлига кўзга яққол ташланади. Тиркамаларни улаб автопоезд қилиб ишлатиб, яна уни юк кўтариш қобилиятидан фойдаланиш кооэффицентини оширишлик унумдорлигикни 3-3,5 баробар кўтариш имконини берар экан. Бизни мисолдаги чизмага биноан автомобилни ортшд ва тушириш операциясида бекор туришини камайтириш унумдорликни 1,5 баробар ошириш имконини берар экан.
Энди автобусларда йўловчилар ташиш унумдорлигини кўриб чиқайлик.
Бир рейс ичида автобусдан фойдаланган йўловчилар сони қуйидагига тенг
Ҳар бир рейс давомида автобуснинг бажарган транспорт иши (йўловчи обороти) пасс.км.тенг. Йўловчилар алмашуви коэффициенти миқдорини ( ) айни формулага қўйсак:
бўлади.
Агар юқоридаги формулаларни бир рейс бажарилиш вақтига бўлсак, автобуснинг бир соат давомидаги йўловчиларда ва йўловчи-километряардаўлчанувчи унумдорилигини Аниқлаймиз:
Автобусларнийўловчилар сиғими ҳар хиллигини ҳисобга олиниб, улардан унумли фойданилаётганлигини таққослашлик учун, амалиётда ҳар бир йўловчи-ўриндиққа тўғри келувчи унумдорлиқ кўрсатгичдан фойдаланилади. Бунинг учун автобусларни бир соатли унумдорлик кўрсатгичини унинг номиналь сиғими (qH)бўлишлик лозим бўлади.
Математик нуқтаи назаратдан қаралганда бир соатлик автобус унумдорлиги юк автомобилларни бир соатлик унумдорлиги жуда ўхшайди. Фақатгина автобуслар бир соатлик унумдорлик формуласида қўшимча рейс давомидаги йўловчи алмашуви коэффициенти борлиги билан фарқланилади.
Транспорт жараёнидаги автобуслар унумдорлигини эксплуатацион омиллар билан боғликлигини таҳлил қилинганда, уларнинг юк автомобилларидаги қонуниятлар билан бир хшшиги яққол кўриниб турибди.
Енгил такси-автомобилларнинг унумдорлига вақт бирлигида улар томонидани бажарилган ҳак тўланувчи масофа билангина ўлчанилади.
Бир енгил такси-автомобилнинг бир соат давомида бажарган ҳақ тўланувчи қатнов масофаси
бунда VЭ- эксплуатацион ҳаракаттезлиги, км/соат
βХТ- ҳақ тўланувчи масофа коэффициенти.
Бир енгил такси автомобилнинг иш куни давомида бажарган ҳақ тўланувчи масофаси
бунда Тиш - соатларда ўлчанувчи иш куни давоми.
Юк автомобили, автобус ва ёнгил такси-автомобили унумдорлиги автомобил саройининг иш самарасини умумлаштирувчи кўрсатгичи бўлиб, саройдаги барча хизматларини автомобилларни самарали эксгшуатация қилинишлигини баҳоловчи кўрсатгачдир. Автомобил транспорти саройи ва унинг ҳар бир бошкарув бўғини (хизматчи) ишини режалаштириш ва ҳисоблаб боришликда юқорида келтирилган техник-эксплуатацион кўрсатгичлар тизимдан фойдаланилади.
Автотранспорт саройи ва унинг айрим хизматлари ишлари таҳлил этишлиқцан мақсад, ташиш жараёни яхшилашга қавдай омиллар таъсири, ҳамда йўловчиларга хизмат кўрсатишни яхшилашлик ва юк эгаларини иложи борича эксплуатацион ҳаражатларини тежаш тадбирларини ишлаб чиқаришлик лозим. Таҳлил ишларини бажаришлиқда автомобилларни амалдаги ҳамда ҳисобий кўрсатгичлари билан такқослашлик тавсия этилади.
