21. Xromatografik analiz usullari. Xromatografiyaning moxiyati.
Xromatografiya usuli 1903-yilda rus botanigi M.S.Svet tomonidan tavsiya qilingan.
Xromatografik analiz usullari
Kolonkali suyuqlik
xrom atograflya, Ion almashinish xromatograflya, Gel-xromatografiya, Yupqa qavatli
xromatografiya va Gaz xromatograflyalarga bo’linadi. Ion almashinish xromatograflyasi suyuqlik
xromatografiyasining
bir turi bolib, unda sorbent sifatida ionit ishlatiladi va ajratiladigan modda ionit tarkibidagi ion bilan almashinadi. Gel-
xromatografiyada molekulalar o'lchamlarining har xilligi asosida ajratish amalga oshiriladi. Bu usul eksklyuzion,
molekulyar-elakli xromatografiya nomi bilan ham ataladi. Yupqa qavatli xromatografiya adsorbsion va taqsimlanish
xromatografiyasi turlaridan
hisoblanib, unda elyuent plastinka ustidagi yupqa qavat bo‘ylab kapillarlik kuchi tufayli
harakat qiladi. Gaz xromatograflyasi usulida harakatchan faza sifatida tashuvchi deb ataladigan inert gaz ishlatiladi. Bu
usulda aniqlanadigan modda, albatta, gaz holigao‘tkazilishi zarur. Gaz xromatograflyasi gaz-qattiq (gaz-adsorbsion) va
gaz-suyuqlik xromatografiyasi usullariga bo'linadi.
22. Xromatografik analiz .Harakatli va harakatsiz fazalar hakida tushuncha.
Xrom atografiya moddalarni ajratish, konsentrlash va tahlil qilish usullaridan biri bo‘lib, ulaming o'zaro
aralashmaydigan ikki faza (turg‘un va harakatchan) orasida turlicha taqsimlanishiga asoslangan. Turg‘un fazaning sirti
bilan tutashganda aralashma tarkibidagi moddalar o‘z adsorbilanishi va erish xususiyatlariga mos ravishda turg‘un va
harakatchan fazalar orasida tarqaladi. Natijada dinamik (harakatchan) muvozanat yuzaga keladi va ajratiladigan
aralashma tarkibidagi molekulalar yoki bu fazada tarqalib turadi. Xromatografik sistema bo‘ylab faqat turg'un fazada
bo‘lgan molekulalar harakatlanadi. Turli moddalar bu fazalarga turlicha munosabatda bo'Iadi. Turg'un
faza bilan
kuchliroq ta’sirlashadigan modda xromatografik sistema bo'ylab sekin harakatlanadi.Turli xil moddalarni ajratish uchun
turg‘un faza hech bo‘lmaganda quyidagi to‘rt xossadan biriga ega bo‘lishi kerak: 1 ) harakatchan fazada bo'lgan
moddalarni fizikaviy yuta olish; 2 ) harakatchan fazadagi moddalarni kimyoviy yuta olish; 3) ajratiladigan
moddalarni
erita olish;4) g‘ovak tuzilishga ega bo'lish va shu asosda bir moddani ikkinchisidan o‘lcham lari farqi asosida
ajratish.Yutiladigan modda sorbat, yutadigan modda sorbent va ayni jarayon sorbsiya deb ataladi. Sorbsiya adsorbsiya
(sirt yuzasida yutilish), absorbsiya (butun hajmda yutilish) tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari,
xemosorbsiya — kimyoviy yutilish ham muhim hisoblanadi. Yutilishga teskari bo'lgan yutilgan moddalarning
sorbentdan ajralish jarayoni desorbsiya deyiladi. Agar turg'un faza suyuqlik bo‘lsa, analiz qilinadigan
modda unda erishi
va u bar ikkala faza orasida taqsimlanishi kerak. Bunday xrom atografiya taqsimlanish xromatografiyasi deb yuritiladi.
Turg‘un faza qattiq modda bo‘lib, aniqlanadigan modda unda yutilsa, bunday usul adsorbsion xromatografiya deyiladi.
Xromatografiyaning barcha sinflari o‘zaro bog‘liq. M asalan, gaz xromatografiyasida qattiq turg'un faza ishlatilgani
uchun bu usul gaz-adsorbsion kolonkali va yuzaviy xromatografiya usullariga, suyuqlik
xromatografiyasi suyuqlik-
adsorbsion kolonkali va yuzaviy; suyuqlik-taqsimlanish va gaz-suyuqlik taqsimlanish xromatografiyasi kolonkali,
kapillyar va yuzaviy; suyuqlik ion-almashinish xromatografiyasi kolonkali va yuzaviy; suyuqlik cbo'ktirish, oksidlanish-
qaytarilish, kom plekslash xromatografiyasi usullari kolonkali va yuzaviy usullarga bo'linadi
23.Harakatli va harakatsiz fazalar agregat holati, ajratish mexanizmi va ishlash mexanizmiga ko‘ra xromatografik
usullarning klassifikatsiyasi.
Xromatografiya usullari quyldagilar asosida sinflanishi mumkin:I. Fazalarning agregat holati bo‘yicha: gaz, suyuqlik,
gaz-suyuqlik xromatografiyasi. 2. Ajratish mexanizmi bo ‘yicha: adsorbsion, taqsimlanish, ionlmashinish, cho'ktirish,
oksidlanish -qaytarilish , adsorbsion –
komplekslanish xromatografiyasi. 3.
Jarayonni o ‘tkazish usuli (texnikasi)
bo‘yicha: kolonkali, kapillyar,
yuzaviy
(qog‘oz, yupqa qavatli) xromatografiya. 4.
Xromatogrammalarni olish usuli (xrom
atografik sistemaga namuna kiritish
tartibi) bo‘yicha: frontal, elyuyent va
surib chiqarish
xromatografiyasi.Xromatografiya
usullarining boshqa xossalar bo'yicha ham
sinflari mavjud. Xromatografiya
usullarining turg‘un
va harakatchan
fazalar, bajarish texnikasi va taqsimlanish
mexanizmlari bo‘yicha sinflanishini
Do'stlaringiz bilan baham: 
