4-mavzu: XIII-XIV asrlar adabiyoti

Yashtlar

 - zardushtiylarning alohida xudolarini madh etuvchi qo`shiq-oyatlardir. Ularda qadimiy 

rivoyatlar ko`plab uchraydi. Bu rivoyatlarning ayrimlari Firdavsiyning «Shohnoma» sida o`z 

ifodasini topgan. Yashtlarning aksariyati she`riy shaklda bitilgan;  

Visparad

 - yasnalarga qo`shimcha tarzda yozilgan, 24 bobdan iborat ibodatga doir qo`shiqlardir; 

«Vandidod»

 - «Viydaivadota» so`zining o`zgargan shakli bo`lib, devlarga qarshi qonun ma`nosini 

anglatadi.

 U yomonlik, jaholat va razolat timsollari devlarga qarshi kurash qonunnomasi 

hisoblangan. Unda  ibodat qilish tartibi, buni buzganlarni jazolash qonun- qoidalari ham aks etgan. 

«Vandidod» 22 bobdan tashkil topgan. «Vandidod»da, shuningdek, o`likni yerga ko`mib, uni harom 

qilgan yoki yolg`on va`da bergan odamni jazolash, tabiblar xususida, o`liklarni qo`yadigan 

dahmalar qurish, ko`mish marosimi va o`likdan yomon jinlarni quvish uchun yoniga it olib borish, 

it boqish va ularni ehtiyot qilish, ayollar bilan oyning qaysi kunlari munosabatda bo`lish, soch va 

tirnoqlarni qachon olish va ularni toza saqlash, o`z qichqirig`i bilan yomon narsalarni qochiruvchi 

xo`roz haqida, suvning shifobaxshligi, chaqaloqni parvarishlash, Axura Mazdaning odamlarni turli 

balo-qazolardan asrashi va hokazolar bayon etiladi. 

---

«Kichik Avesto» - u Quyosh, Oy, Ardivusura, Bahrom singari xudo hamda ma`budalar sharafiga 

aytilgan duo matnlarini o`z ichiga oladi. 

«Avesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo`lishi bilan bir qatorda Turonu Eron  va boshqa 

Yaqin Sharq mamlakatlarining tarixi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, tili, urf-odatlari, xalq 

og`zaki ijodi, umuman, turli sohalar haqida ma`lumot beruvchi noyob qomusiy manbadir. Undan 

o`rin olgan afsonalar, qo`shiqlar ma`lum ma`noda xalq og`zaki ijodining qadimiy  janr 

namunalarini o`zida aks ettirgani bilan ham ahamiyatlidir. 

Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so`ng, merosimizga, buyuk vatandoshlarimiz ijodiga 

munosabatda jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Davlat miqyosida e`tibor berilmoqda. Jumladan, 2001 

yilda Xorazmda «Avesto» ga bag`ishlangan yirik tadbirlar, ilmiy anjumanlarning o`tkazilishi 

buning yorqin dalilidir. 

O‘rxun-Enasoy yodgorliklari. 

Mazkur obidalarning topilishi O`rxun hamda Enasoy daryolarining havzalari bilan bog`liq. 

Keyinchalik bu obidalar Sibir va Mo`g`ulistonning boshqa joylaridan, Sharqiy Turkiston, Markaziy 

Osiyo, Kavkaz, Volga bo`yi va boshqa joylardan topilgan bo`lsa ham, shu nom bilan ataladigan 

bo`lib qoldi. 

Bu yodgorliklarning topilishi va o`rganilishi XVIII asrdan boshlanadi.

 

Rus xizmatchisi 

Remezov bu haqdagi dastlabki xabarni beradi. Shved zobiti Iogann Strallenberg, olim 

Messershmidt yodgorliklarni evropa ilm ahliga ilk marta taqdim qiladilar.

 1893 yilda daniyalik olim 

Vilgelm Tomson va rus olimi V.Radlovlar yodgorliklardagi harflarni o`qidilar.  Bu yodgorliklar 

«tosh bitiklari» deb ham yuritiladi. 

Ular Mo`g`uliston, Germaniya, Rossiya, Xitoy, Buyuk 

Britaniya, Frantsiya, Shvetsiya, O`zbekiston, Qozog`iston, Qirg`izistonda saqlanadi.

  Yodgorliklar 

asosan VI-VIII asr voqealarini aks ettiradi. 545-yilda Turk xoqonligi yuzaga keladi. V-VIII 

asrgacha hukmronlik qiladi. Tosh bitiklarining katta qismi ana shu xoqonlikning tarixini tasvirlaydi.  

«To`nyuquq» bitigtoshi ikkita ustunga yozilgan. Ularning biri 170, ikkinchisi 160 sm. dan iborat. 

Bu yodgorlikni 1897-yili Elezaveta Klements Shimoliy Mo`g`ulistonda eri Dmitriy Klements bilan 

birgalikda izlab topgan. «Kultegin» bitiktoshi marmardan ishlangan. Balandligi 3 m 15 sm, qalinligi 

41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bo`lib, yuqoriga tomon torayib borgan. Yodgorlikni rus ziyolisi 

N.Yadrintsev 1889 yili Mo`g`ulistonning Ko`kshin O`rxun daryosi qirg`og`idan topgan.  

«Bilga xoqon» bitigini  ham Yadrintsev topgan. U Kultegin bitigtoshidan 1 km janubiy-g`arbga 

o`rnatilgan.

 Uning bo`yi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qalinligi 72 sm. U 80 satrdan iborat. 

To`nyuquq - Eltarish xoqonning maslahatchisi va sarkardasi. Unga qo`yilgan toshda 

To`nyuquqning xalq oldidagi xizmatlari, turkiylarning bir qancha dushman qabilalariga qarshi 

kurashi, To`nyuquqning donoligi, tadbirkorligi, vatanparvarligi, turk xalqiga sadoqati ko`rsatilgan. 

Mana bu tasvir shundan dalolat beradi: «Nega chekinamiz, dushmanni ko`p deb, nega qo`rqamiz, 

o`zimizni oz deb, qani bosaylik, hujum qilaylik, dedim. Hujum qildik, dushmanni tor-mor qildik. 

Ikkinchi kun keldi. Urushdik. Ularning qo`shini biznikidan ikki qanoti yarmicha ortiq edi. Tangri 

yorlaqagani uchun, dushman ko`p deb biz qo`rqmadik, jang qildik. Ularni ham tor-mor qildik...» 

(Qadimiy  obidalar. 21-bet). 

Kultegin - Eltarish xoqonning kichik o`g`li. Bitigtosh 702 yilda o`rnatilgan

. Akasi Bilga xoqon 

tilidan Yo`llug` tigin yozgan. Unda Bilga xoqonning turk xalqiga aytgan yurak so`zlari bayon 

qilingan. Kultegin dono, bahodir inson sifatida tasvirlanadi. 

Bilga xoqon-Eltarishning katta o`g`li. Uning qabridagi yozuv ham Yo`llug` tigin tomonidan 

yozilgan. Tosh 735 yilda o`rnatilgan. 

 

Bulardan tashqari, 

«Ungin bitigi», «Moyun Chur bitigi» borki, bular O`rxun bitiglariga 

kiradi.

 Enisey bitiglari hozirgi Tuva, Xakasiya hududidan topilgan. Bu bitiglar turli shakldagi-

yumaloq, to`g`ri burchakli granit toshlariga bitilgan. Ayrim lari qoyalarga, metallarga, oltin va 

kumush idishlariga yozilgan. 

Hozirgacha hammasi bo`lib 250 ga yaqin bitigtoshlar topilgan.

 Enisey 

bitiglari «Eletmish bilga xoqon yodnomasi», «Uyuq Tarlak yodnomasi», «Uyuq Turan yodnomasi», 

«Begra yodnomasi», «Chakul yodnomasi» kabi yodgorliklardan iborat. Ularda ham mardlik, 

qahramonlik, dushmanga qarshi kurash tasvirlangan.  

Bu yodgorliklarni nasr namunasi deb qarovchi olimlarimiz bo`lganidek, Stebleva ularni turkiy 

xalqlar she`riy ijodining namunalari sifatida beradi  

---

Bitiglarda «Edguti eshid, qatug`du tungla» «Yaxshi eshit, qattiq tingla», «Ichra oshso`z, tashra 

jonso`z» «Ichda oshsiz, toshida to`nsiz» kabi maqolga o`xshash jumlalar mavjud. 

Yodgorliklarning tili quyidagicha: 

Qog`on ulurup yo`q jig`ay budunug Qoon bo`lgach kambag`al xalqni ko`p ko`portdum Yuksakka 

ko`tardim. 

Jig`oy budunug bay qiltim  Kambag`al xalqni boy qildim. 

 

Umuman, O`rxun-Enasoy yodgorliklari V-VIII asrlarda yashagan turkiy xalqlarning 

madaniy merosi sifatida ajdodlarimizning ma`naviy -badiiy , ilmiy-tarixiy salohiyatining balandligi, 

qadimiy  va boyligidan yorqin nishonadir.  

 

Mif va afsonalar. “To‘maris” va “Shiroq” rivoyatlari. 

  

Xalq tafakkuri va ijodining mahsuli bo`lgan afsona va miflar sharoit va voqealardan kelib 

chiqadi. 

Markaziy Osiyo va Eron  xalqlari orasida qadimiy  davrlardan keng yoyilgan afsonalardan 

biri