3 I bap. Kárxanalardıń bankrot bolıw procesiniń ayriqsha qásiyetleri hám aldın alıwdıń teoriyalıq tiykarları

Bazar ekonomikasi sharayatinda karxanalar bankrotlig’inin’ aldin aliw ha’m olar iskerligin salamatlastiriw

Kishi biznes kárxanalarınıń rawajlanıwda mámleket jergilikli basqarıw shólkemleriniń roli áhmiyetli ekenligin itibardan shette qaldırmaц kerek. Ásirese, isbilermenlerdi islep shıǵarıw ımaratları, imaratlar, baza hám sawda jayları menen támiyinlew máselelerin húkimetlerdiń háreketisiz tolıq hám nátiyjeli sheship bolmaydı. Bul processlerde jergilikli basqarıw shólkemleriniń jetekshilik roli tómendegi sebepler menen anıqlama beriledi:

- jergilikli basqarıw shólkemleri (túrli dárejedegi húkimetler) óz aymaqlarında jaylasqan kárxana hám shólkemlerdiń islep shıǵarıw qásiyetleri, ekonomikalıq potencial hám imkaniyatları, islep shıǵarıw quwatları hám usı waqıttaǵı olardıń bántlik dárejesi tuwrısında salıstırǵanda keńlew maǵlıwmatqa iye boladı;

- aymaq boyınsha kárxana hám shólkemlerdiń bos turǵan islep shıǵarıw quwatları haqqındag’ı maǵlıwmatlardı jıynaw, bul haqqındag’ı mudami jańalanıp turıwshı informaciya bazasın qáliplestiriw boyınsha jergilikli húkimet shólkemleriniń múmkinshilikleri ústin esaplanadı;

- óz aymaǵında kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń jedel rawajlanıwınan kóbirek jergilikli basqarıw shólkemleri mápdar esaplanadı hám taǵı basqa.

Biraq, búgingi kúnde jergilikli basqarıw shólkemleriniń isbilermenlerdi islep shıǵarıw ımaratları, imaratlar, baza hám sawda jayları menen támiyinlew boyınsha umtılıslari jeterli dárejede dep bolmaydı. Óz gezeginde bos jatqan islep shıǵarıw maydanları hám quwatlarına iye bolǵan kárxana hám shólkemlerdiń olardı kishi biznes kárxanalarına waqtınsha paydalanıwǵa tapsırmaw sebeplerin úyreniw zárúrli esaplanadı. Pikirimizshe, bul orında tómendegilerdi tiykarǵı sebepler retinde kórsetiw múmkin:

- jay hám basqa islep shıǵarıw quwatlarına mútajligi bolǵan isbilermenler menen baylanısqa shıǵıwdıń belgili waqıt hám umtılıslardi talap etiwi;

- kárxana yamasa shólkem basshısınıń óz jeke máplerin ústin qoyıwı, múlktiń ijarag’a tapsırılıwı processlerine jasalma tosıqlar qoyıw;

- bos jatqan mal-mulkke ijara haqi belgilewde joqarı turıwshı shólkem tárepinen belgilengen tariflardin’ qanaatlanǵan dárejede bolmawi;

- jay hám qurallardıń waqtınsha paydalanıwǵa beriliwi nátiyjesinde kelip shıǵıwshı túrli unamsız aqıbet hám ayrıqsha hádiyselerden, juwapkershilikti óz moynına alıwdan shaǵılısıw hám taǵı basqa. Kóbinese múlk iyeleri isbilermenlerge nızamda názerde taza qosımsha talap hám shártlerdi qoyıw arqalı olardıń múlkten paydalanıw tileklerin joqqa shıǵaradı. Bul orında mu’lkdardin’ minez-xulqi óz jeke máplerin ámelge asiriliw dárejesin maksimallashtiriwdan ibarat boladı. Mal-múlktiń jasalma túrde ijarag’a berilmasten ustap turılıwı onıń baxasın, óz gezeginde, múlk iyesiniń nızamǵa qarsı dáramatların asıradı. Keri jaǵdayda, múlktiń bos qalıwı onıń iyesin a’dewir uwayımlantirmaydi, sebebi bos turıwdan kórilgen zálel (yamasa alınbaǵan dáramat ) kárxana iskerliginiń ulıwma finanslıq nátiyjesi arqalı oraladı. Isbilermenlerdi islep shıǵarıw jay hám basqa qurallar menen támiyinlewde bos turǵan ımaratlar, imaratlar, baza hám sawda jayların waqtınsha paydalanıwǵa tapsırıwdıń nátiyjeli mexanizmin islep shıǵilıwı maqsetke muwapıq esaplanadı. Pikirimizshe, usı mexanizmdiń tiykarǵı principlerı retinde tómendegiler alsaq boladi:

- bul processte tiykarınan ekonomikalıq tutqıshtıń ústin turiwi áhmiyetke iye. Sebebi, bos turǵan islep shıǵarıw qurallarından nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlew boyınsha hár qanday basqarıw ilaji waqtınsha esaplanıp, qanaatlanǵan nátiyje bermeydi;

- usı processtiń ámelge asıwınan eń aldin múlk iyesiniń mápdar bolıwı, soǵan kóre, onıń bos turǵan buyım-múlk ushın qarıydar- isbilermendi qıziqtiriwi kerekligi;

- usı waqıtta, mulkni ijarag’a tapsırıwdi tańlaw tiykarında ámelge asırılıwı ; - múlk iyesi hám isbilermen ortasındaǵı ijara shártnama óz-ara teń mápli tiykarda dúzilisi;

- múlk mámlekettiki bolsa, onı ijarag’a beriwde tariflardin’ tómen shegarası qatań ornatılıp, joqarı shegara hár bir jaǵdaydan kelip shıqqan halda kelisiw tiykarında belgileniwi.

Isbilermenlerdi islep shıǵarıw quralları menen támiyinlew mexanizmin tómendegi sxemada ayqın sawlelendiriw múmkin. Sxemadag’i shártli belgiler tómendegi processlerdi ańlatadı:

1 - isbilermenlik sub'ektiniń islep shıǵarıw qurallarına bolǵan mútajligi tuwrısında maǵlıwmat (talap);

2 - kárxana (shólkem) nıń bos turǵan islep shıǵarıw quralları tuwrısında maǵlıwmat (usınıs);

3 - alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında maǵlıwmatlar bazasınıń qáliplestiriliwi;

4 - maǵlıwmatlar bazasınan tiyisli maǵlıwmatlardıń alınıwı;

5 - tiyisli maǵlıwmatlardıń isbilermenlik sub'ekti hám kárxanalarǵa usınıs etiliwi;

6 - islep shıǵarıw qurallarınnan waqtınsha paydalanıw haqqında ijara shártnamasınıń dúzilisi;

7 - jergilikli basqarıw shólkemleri tárepinen aymaqtaǵı kárxana hám shólkemlerde bos turǵan islep shıǵarıw qurallarınıń qadaǵalawı.