2020-yilda andijon tumani 53 -umumta’lim maktabida o’tagan amaliyot raxbari: X. R. Abduvaliyev andijo n

Mavzu: Qatog‘onlik siyosati: uning mohiyati va oqibatlari.

Reja:

1 .Totalitar tuzumining kuchayishi

2. 
   Milliy kuchlar safming bo‘lib tashlanilishi
   
3. 
   Ziyolilaming quvg‘in qilinishi
   
4. 
   Inson huquqlari va erkinliklarining poymol etilishi
   

XX asr 20-yillari ikkinchi yarmiga kelib sovetlar mamlakatning hokimiyat boshqaruv-idora tizimida ham keskin o‘zgarishi hollari yuz berdi. Stalin asta- sekinlik bilan o‘zining yakka hokimligini butun choralar bilan qaror toptirish harakatida bo‘ldi.

20 - yillar oxirlarida Stalin tlmonidan yangi nazariy qarash sifatida ilgari surilgan “ Sotsializm mustahkamlanib borayotgan sari sinfiy dushman qarshiligi ham shknchalik kuchayib boradi” degan g‘oya g‘ayriqonuniy xatti-xarakatlaming avj olishiga olib keldi. Stalin va uning atrofidagilar mamlakat va partiya hayotiga oid har bir masalada o‘z irodasi, xukmini boshqalarga majbur etib, har qanday muholifatchi qarashlarini, ulaming tashuvchilarini mavh etib bordilar. Ijtimoiyot, iqtisodiyot, madaniyat, mananiyat sohalari ustidan„qattiq naz orat o‘matiladi.Turli xil tarzda fikr, tafakkur yuritish, muxolifatchilik xarakatlarida bo‘lish qatiyan man etiladi, siyosiy erkinliklar taqiqlanadi. Ayni chog‘da de- mokratiyailg‘or, taraqiyparvar kuchlar qatag‘onlikka mahkum etiladi.

Avvalo respublika xokimiyati boshqaruvining xamma bo‘g‘inlari to‘liq ravishda SSSR organlariga bo‘ysundirildi. Shuningdek, bu yerdagi yagona rahbar tashkilot — 0‘zbekiston Komiartiyasi ham VKP (b) ning tarkibiy qismi sifatida, ya’ni viloyat bo‘limi maqomiga tushirildi. Binobarin, xukmron partiya qabul qiladigan har qanday qaroru farmo- yishlar, rahbariy ko‘rsatmalar respublika partiya tashkiloti tomonidan bajarilishi majburiy va shart edi.

Stalincha mamuriy-buyruqbozlik tizimi ko‘zga ko‘rinarli va ko‘zga ko‘rinmas ming xil qizil iplar 0‘zbekistonning o‘z domiga kiritib. uning amaldagi rasmiy mustaqilligini ham yo‘qqa chiqargan edi. Uning mahalliy rahbariy ati respublikaning iqtisodiy, xo‘jalik, madaniy-ma’naviy hayotiga oid biror bir masala, muammoni mustaqil tarzda hal etishga xaqli, huquqli emas edi.

0‘z xalqi, yurtining milliy manfaatlarini himoya qilib, uning istiqbolini ko‘zlab, o‘zida kuch-iroda topiib, bor haqiqatni aytishga jur’at qilgan millat kishilari birinchi navbatda xukmron Markazning kahr-zahriga duchor buldi. Qatag‘onlik zulmkorlari, ulaming gumashtalari bir imo-ishora bilan bunday yurt fidoyilarini oradan olib tashlash, faoliyatini og‘machilik, buzgunchilikda ayblash, sha’niga millatchi, xalq dushmani, aksilinqilobchi, burjua malaylari singari asossiz bo‘xtonlar bilan la’nat tamasini tirkashga doimo tayyor turardilar. Buning yorqin ifodasini sovet mafkurachilari tomonidan to‘qib chiqarilgan va o‘zbek milliy kadrlari sha’nini bulg‘ashra qaratilgan ,,181ar guruhi’^’, ,,inog‘omovchilik’‘, „qosimovchilik’^’ degan siyosiy ishlar misolida ko‘rish mumkin. Mazkur guruhlar faoliyaggiga oid tarixiy xujjatlami ko‘zdan kechirib, taxlil etarkanmiz, bu insonlar xatti-xarakatida, faoliyatida ulami ayblashga bois bo‘ladigan bir asosli ashyo- dalillar bo‘lmaganligiga to‘la amin boiamiz. Ularning yagona ,,gu- noxi’‘ — bu o‘z millati dardi, tashvishi va manfaatini ko‘zlab, ayrim muhim muammolami ko‘targanligi na ulami xal etishga yuqorining e’tiborini jalb etganligi, xolos.

R. Inog‘omov o‘zining bir qator nutqlarida 0‘zbekiston Kompartiyasining mustaqil faoliyat vurita olmayotganligiga. Markazning nazoratchi organlarining o‘lka hayotidagi zo'ravonligiga ham alohida e'tibor qaaratgan. Respublikaning bir qator maxalliv partiya. sovet organlari mas'ul xodimlaridan N. Mavlonbekov, I. Nsamuxammedov. M. Aliev singari xammaslaklar Inog‘omov qarashlarini qo‘llab-quvvatlab chiqqandilar. Albatta, bunday muxolifatchi chiqishlar xukmron partiya mutasaddilarining kahriga uchramasdan. jazolanmasdan qolmasdi.

Shu bois 1926, 1927 yillarda bu guruh faoliyati partiya tashkilotlarida bir necha bor muhokama qilinib, og‘machi guruhbozlikda ayblandi. P. Inog’omov va uning tarafdorlari vazifalaridan olinib, nomlari qoralandi, ‘zlari esa tavbatazarru qilishga majbur etildilar.

„Qosimovchilik’^’ guruhi ham 1929—1930 yillarda sovet xukmron rejimi tomonidan milliy kadrlami, ziyolilami katag‘on qilish, jazolash maqsadida atavin uyumpprilgan navbatdagi uydirma boigan.

0‘zSSR Oliy Sudining raisi lavozimida ishlab kelgan Sadulla Qosimov va uning yaqin maslakdoshlari deb topilgan N. Alimov, B. Sharipov kabi 7 kishi 1929 yilning ikkinchi yarmida qamokqa olinadilar. Ulaming atayini to‘qib chiqarilgan „ayblov ishi’‘ga siyosiy tus beriladi. Bunga ko‘ra, ular respublikadagi millatchi tashkilotlar bilan aloqa bog‘laganlikda ayblandilar.

Mustabid tuzum xukmdorlari va ular gumashtalarining yeng shimarib qilgan ,,sa’y-xarakatlari’^’ natijasida 1937—-1938 yillarda go‘yo 0‘zbekistonda bir qator yirik aksilinqilobiy tuzilmalar borligi to‘qib chiqarildi. Bular respublika raxbarlari A. Ikromov va F. Xo‘jaev boshchiligidagi -Burjua-millatchilik aksilinqilobiy tashkiloti markazi’^’, Abdurauf Qoriev rahbar bo‘lgan „Musulmon ruxoniylaming millatchi-isyonchilar tashkiloti’^’, „Aksilinqilobiy o^’ng trotskiychi josuslar tashkiloti markazi’^’, „Buxoro va Turkiston baxt-saodati’^’ nomli aksilinqilobiy tashkilot, I. Ortiqov boshliq „Yoshlaming aksilinqilobiy burjua-millatchilik tashkiloti’^’, „Ingliz josuslik rezedenturasi’^’, „Yapon josuslik-qo^’poruvchilik rezidenturasi’^’ va boshqalar edi.Sovet rejimining qatag^’onlaridan milliy ziyolilar eng ko^’p aziyat chekdi, mislsiz qurbonlar berdi. Negaki, bu rejim mutassadilari o^’zlari johil kimsalar bo^’lganligidan ilmu ma’rifat, ziyo ahlining qadrlash, e’zozlash emas, balki ulami xo^’rlash tahqirlash, kerak bo^’lsa yo^’q qilishni o^’zlariga kasb qilib olgandilar.

Ular yurtimizda iymoni but, qalbi, dili jonajon Vatan, ona zamin mexri bilan limmo-lim to^’la, vijdonli, diyonatli ziyolilami topib, jazolashdan o^’zgacha zavq olardilar. Shuning uchun Markazning o^’tkir shamshiri va po^’lat qalqoni hisoblangan Davlat siyosiy (boshqarmasi (GPU), Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) kabi jazo organlari va ulaming jallodlari uchun ilg^’or, taraqqiyparvar ziyolilami xibsga olish, ulamingg faoliyati uchun yo^’q ayblami to^’qib chiqarsh, uydirmalami „yasash’^’ hech gap emasdi. Qatag^’onlik davrida tuzilgan „uchlik’^’ har qanday vallomat, pokdomon zotni ham bir lahzada „gunoxi azim’^’ga g‘arq qilib, uni og^’ir jazoga mahkum eta olardi. Eng achinarlisi shuki, o‘z elini jonu dildan sevgan, uni kuylagan, boy tarixi, betakror madaniyatiga murojaat qilib undan asar bitgan, buyuk ajdodlar nomini tilga olgan vatanparvar ijodkorlar, ilm- fan ahli birinchilar qatorida qatli omga duchor bo‘ldi. Masalan, butun hayotini, barakali ijodini millat baxt- saodati. yurt istiqboli uchun bag‘ishlagan Munavvar Qori Abdurashidxonov mana shu davrda av; olgan sovetlar ivg‘osi va bo‘htonining aybsiz qurboni buldi.

Uning rahnomoligida millat ravnaq va istiqloli yo‘lida faoliyat yuritgan, xalqda ziyo taratib kelgan „Milliy Ittihod’^’ va „Milliy Istiqlol’^’ tashkilotlarining 87 a'zosi ustidan sud uyushtirildi. Ulaming 15 nafari 1931 yilda Moskvada otib tashlandi, qolganlari ham uzoq muddatli qamoq jazosiga xukm qilindi.

Bu o'rinda o'zbek adabiyotining ustunlari b’lgan, noyob ijodlari xalq mehrini qozongan Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat. Abdulhamid Cho‘lpon, Usmon Nosir, Elbek (Mashriq Yunusov), G‘ozi Yunus kabi ajoyib iste’dodlar quruq buhtonu tuhmatlar asosida „xalq dushmanlari’^’ sifatida jismonan yo‘q qilinib, yorqin faoliyati so‘ndirildi.

0‘z zamonasining qomusiy bilim sohibi Said Rizo Alizoda qalamiga mansub bo‘lgan yetuk asarlar uning xayotlik davridayoq dunyoga mashg‘ur bo‘lgan. Fakat 1923-1934 yillar davomida Jlahop shahrida olimning 10 dan ziyod asari, shu jumladan, yirik „Axborot’^’ kitobi chop etilgan. Uning 1919 yildan boshlab nashr etila borgan „Inqilob shu’Iasi’‘ haftalik jumali faqat Turkiston o‘lkasi xalklari o‘rtasida mashhur bo‘lib qol may, balki shu bilan birga qo‘shni Eron, Turkiya.

Afg‘anistan, Xindiston mamlakatlariga ham keng tarqalgan. Shunday inson ham 30-yillar katag‘onligi domiga uchrab, Vladimir turmasida azob tortib, olamdan bevaqt ko‘z yumib ketdi.

Qatag‘onlik davri qurbonlari orasida juda ko‘plab taniqli ilm-ma’rifat, madaniyat namoyandalari bo‘lgan. Agar Germaniya yoki Turkiyada ta’lim olgan bo‘lsalar ularga usha mamlakatlaming josuslari degan ayb kuyildi. Buning uchun ulaming uyida tintuv paytida chet elda bosilgan kitob topilguday bo‘lsa, shuning o‘zi yetarli dalil edi. Axir ular.xorijiy oliy o‘quv yurtlarida o‘qigan bo‘lsalar shunday kitoblar ularda bo‘lishi mumkin edi-ku. Masalaning bunday mantiqiy jihatlari chalasavod jazo organlari vakillarini aslo qiziqtirmagan. Germaniya va Turkiyada o‘qib, u yerda olgan bilimlarini o‘z respublikasining xalq xo‘jaligi, iqtisodiyotini yuksaltirish uchun bax- shida qilishga bel bog‘lagan Sattor Jabbor, Solix Muxammad, Maryam Sultonova singari o‘nlab bilimdon yosh mutaxassis kadrlarga „xalq dushmani’^’, „chet el josusi’^’ qabilidagi tavqui la’nat tamg‘asi bosilib, qatli om etildilar.

Biz milliy istiqlol davri kishilari jonajon yurtimiz erki, ozodligi va mustaqilligi yulida kurashib, stalincha katag‘onlik qurbonlari bo‘lib ketgan aziz va mukarram insonlar xotirasini doimo qalbimiz to‘rida saklamog‘imiz kerak bo‘ladi. Bu har birimiz uchun farzu qarzdir. Yurtboshimizning 2001 yil 1 maydagi farmoni bilan 31 avgust kunining Qatagon qurbonlarini yod etish kuni, deb e’lon qilinganligi g‘oyatda quvonarlidir. Bu xozirgi minnatdor avlod kishilarining o‘tganlar shahid ketganlar xotirasi oldidagi ehtiromining umumxalq, va umumdavlat e’tirofidir.