2020-yilda andijon tumani 53 -umumta’lim maktabida o’tagan amaliyot raxbari: X. R. Abduvaliyev andijo n

Mavzu: Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o'sib borishi. Xonlikva amirlikning qulashi

Reja:

50. 
    Xiva va Buxoroda demokratik harakatlarning o‘sib borishi, xonlik va amirlikning
    

qulashi

2. 
   Xiva xonligida ijtimoiy-siyosiy vaziyat
   
3. 
   Yosh xivaliklar faoliyati
   
4. 
   Xorazm x’alq Sovet Respublikasining yuzaga kelishi
   
5. 
   Buxoro amrligidagi vaziyat
   
6. 
   Вихоrо Xalq Sovet Respublikasining tashkil topilishi
   

Ma’lumki, Xiva xonligi, Buxoro davlatlari XIX asr ikkinchi yarmida yuz bergan chorizm bosqinidan keyin o‘z mustaqilligidan mahrum bo‘lib, Rossiya protektorata (vassalligi)ga aylanib qolgan edi. Garchand xonlik ichki siyosatda nisbatan mustaqil bo‘lsada, biroq uning xorijiy davlatlar bilan bo‘ladigan tashqi siyosiy va savdo-tijorat aloqalari Rossiya xukumatining to‘liq nazoratida amalga oshirilardi. Xaqiqatdan ham Xiva xonligining butun, ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy xo‘jalik hayotida rus mustamlakachiligi siyosatining kuchli ta’siri va asorati sezilib turardi. Buning ustiga mam- lakatning xonidan tortab to uning son-sanoqsiz, kattayu kichik amaldorlari xalqda keragidan ziyod jabr- zulm o‘tkazib kelardilar. Shu bois xonlikda ommaviy norozilik harakatlari to‘xtovsiz yuzaga kelib, kuchayib bormoqda edi. Ayniqsa 1917 yilgi fevral inkilobiy o‘zgarishidan keyin Xivada ilg‘or demokratik harakatlar avj oldi. Endilikda Xiva xonligi fevral o‘zgarishidan foydalanib, o‘zini Rossiya ta’siridan xalos etib, mustakillik maqomini qo‘lga kiritishga intildi. Ayni chog‘da xonlikning jafokash xalqlari xukmron sinflar va tabaqalar zulmidan qutilib, keng demokratik erkinliklar va xuquqlarga ega bo‘lishga umid bog‘ladilar.

Xiva xonligi hudida aholi keng ijtimoiy qatlamlarining demokratik yunalishdagi harakati o‘sib bordi. Ulaming sa’y-harakatlariga Yosh xivaliklar tashkiloti rahamolari yetakchilik qildilar. XX asr boshlarida vujudga kelgan Yosh xivaliklar uyushmasi o‘zining dastlabki qadamlari- danoq, xonlikdagi mustabid tuzumni chuqur isloh qilish, xalqling ahvolini yaxshilash, uning tub maqsad, manfaatlarini ruyobga chikarish uchun kurash olib bordi. *1917 yil boshlarida Rossiyada bo‘lgan o‘zgarishlar ta’sirida Yosh xivaliklaming faoliyati yanada kuchaydi. Ular o‘z dasturiy vazifalarini belgilab, xonlikdagi siyosiy vaziyatni o‘zgartirish va qator muhim demokratik islohotlarni amalga oshirishga harakat etdilar. Shu maqsadda Yosh xivaliklar rahbarlari xonlikning o‘ziga xos mahsus xususiyatlaridan kelib chiqib, tinchlik yoii bilan, asta-sekin mutloq monarxiya tuzumidan konstitutsion monarxiya boshqaruviga o‘tishga qaratilgan manifest ishlab chiqdilar.

1917 yil kuzida Rossiyada yuz bergan oktabr o‘zgarishi uning tasarrufida Xiva xonligidagi voqealarning rivojlanishi jarayoniga ham o‘z sezilarli ta’sirini o‘tkazmasdan qo‘ymadi. Avvalo, xonlikka tutash bo‘lgan Turkiston hududlarida bolsheviklaming sovetlar hokimiyati zo‘ravonlik bilan o‘matildi. Bunday tuzum Xiva bilan yaqin chegaradosh Amudaryoning o‘ng soxili — Petroaleksandrovsk (Turtkul) va uning atroflarida xam qaror toptirildi.

Turkistonda voqe bo‘layotgan bunday o‘zgarishlar xonlikka bevosita daxl etmasdan, muxolifatchi kuchlami junbushga keltarmasdan qolmasdi, albatta. Garchi sovet Rossiyasi Xivaning davlat mustaqilligini rasmiytan olgan bo‘lsada, biroq, turli yo‘llar bilan yashirin va oshkora tarzda uning ichki ishlariga aralashishni davom ettardi. Bunday voqealar boshqa xududlarda ham qayd etildi. Buning ustiga mamlakatdagi vaziyatni boshqara olmay qolgan xon o‘z raqibi, ancha ta’sirli kuch egasi, turkmanlar sardori Junaidxonni 1918 yil yanvarida Xivaga chakirib, uni o‘z qo‘shiniga bosh qo‘mondon (sardori karim) etib tayinlaydi.

Junaidxon esa tez orada Asfandiyorxonni qatl ettirib, uning o‘miga akasi, irodasiz Said Abdulloni xon qilib ko‘taradi. Amalda esa Junaidxon yakka xukmron bo‘lib oladi. Bolsheviklar va sovet hokimiyatining ashaddiy dushmani Junaidxon hokimiyatni egallab olgach, sovetlarga qarshi ochiq kurashga kirishadi. U o‘z harbiy kuchlarini 10 ming jangchiga yetkazadi. Shuningdek, Fargona istiqlolchilari, Buxoro amirligi bilan aloqalar bog‘laydi. Angliya xukumati tomonidan harbiy madad olishga intiladi. yilning 27—30 aprel kunlari Xivada bo‘lib o‘tgan xalq vakillari I Butun Xorazm qurultoyi Xiva xonligi tugatilganligi va yangidan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Qurultoy XXSRning muvvaqat Konstitutsiyasini qabul kildi. Unda „Xorazm davlatining davlat tuzumi sovetlar negiziga asoslangan respublika ekanligi, Xorazmning butun xalqi o‘z vakillari yordamida mamlakatni boshqarishi” ta’kidlanadi. Respublikaning oliy xokimiyati yilda bir marta chaqiriladigan qurultoy bo‘lib, u respublika xayotiga daxldor eng yirik vazifalami hal etadi. Qurultoy mamlakatni boshqarish uchun 15 kishidan iborat xukuumat — Xalq Nozirlar Kengashini sayladi.

1923. 
      yil okgyabrida bo‘lib o‘tgan IV Butun Xorazm qurultoyi respublikaning yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda amalga oshirilgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy sohalardagi o‘zgarishlar tahlil qilinib, uning o‘z rivojlanishida sotsialistik bosqichga kirganligi ta’kidlanib, XXSRni Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Konstitutsiya yerga bo‘lgan xususiy mulkchilikni be- kor qildi, barcha yerlar umumxalq mulki deb e’lon qilindi. Vaqf mulklari Maorif nozirligi ixtiyoriga o‘tdi. Bu Konstitutsiya o‘zining chuqur sinfiylik mo- hiyati bilan ajralib turardi. Vohada yuz berayotgan majburiy yo‘sindagi sotsialistik o‘zgarishlar, mulkiy tabaqalarga nisbatan qilinayotgan zo‘ravonlik va bedodliklar mahalliy xalq noroziligining alangalanib bo- rishiga bois bo‘ldi. 1924 yil yanvarida yuz bergan xalq qo‘zgoloni ham buning yorkin ifodasidir. Garchand qo‘zg‘olon kizil askarlar kuchi bilan bostirilgan boisa-da, biroq keng xalq ommasining sovet tuzumiga qarshi kurashi to‘xtovsiz davom etdi. U milliy istiqlolchilar kurashi tusini olib to 30-yillar o‘rtasigacha davom etdi.
      

1917 yilgi fevral burjua demokratik inqilobi va podsholik tuzumining ag’darilishi, hokimiyatning boshqa siyosiy kuchlar ko’liga’tishi amir Buxorosiga ham’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Negaki, chorizmning yarim mustamlakasi hisoblanib kelgan Buhroda bu davrga kelib ichki ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy ziddiyatlar jiddiy tus olib borayotgandi. Buning boisi amirlikning moliyaviy- iqtisodiy xayoti va savdo-sotiq aloqalari ko’pdan buyon Rossiya iqtisodiyotiga bo’ysundirib kelinganligida edi.

Bunda uning siyosiy jihatdan qaramligini gapirib’tmasa ham bo’ladi. Binobarin, Rossiyadagi har bir o’zgarish, iqtisodiy yoxud siyosiy larzalar amirlikning hayot maromiga chuqur daxl etmasdan qolmasdi.

Buning ustiga mamlakat ichki hayotida hokimi mutlaq cheklanmagan vakolatlar sohibi bo’lgan amir va uning ko’p sonli ayonlari, amaldorlari mehnatkash ommaga xukm’tkazib, zulm-sitamni kuchaytirib kelardi.

1917 yil kuzida Rossiyada yuz bergan oktabr davlat to‘ntarishi va bolsheviklaming xokimiyatga kelishi Buxoroda ham aks-sado berdi. Avvalo, qo‘shni Turkistonda sovet hokimiyati qaror topdi. Uni Rossiya bolsheviklari zo‘rlik va kuch bilan o‘lka xalqlariga majburan tiqishtirdilar. Bu esa amirlikdagi voqealar rivojiga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Negaki, sotsialistik inqilob g‘oyasini boshqalarga yoyishga intilgan bolsheviklar chegarodosh Buxoroni o‘z mo‘ljaliga olgan edilar.

Bu ham ulaming uzoqqa m’ljallangan yashirin maqsad va muddaolarini amalga oshirish y’lida har qanday jirkanch va qabix ishlardan tap tortmasligiga yaqqol ishoradir.

Ayni paytda Buxoroda qurolli qo‘zg‘olonni o‘tkazish yuzasidan harbiy- inqilobiy byuro tashkil etildi. Uning tarkibiga Turkkomissiya vakil- lari M. FruShe, V. Kuybishev, TKP vakili N. Turakulov, BKP Markaziy Kumitasi raisi N. Xusainov, Yosh buxoroliklar partiyasi raxbari F. Xujaevlar kirgandilar.

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, sovet ko‘shini ixtiyorida shu davrda 10 ming qizil askar, 40 ta tup, 230 taga yaqin pulemyot, 10 ta zirxli avtomobil, 5 ta zirx/li poezd va 12 ta samolyot bor edi. Shuningdek, Turkiston fronti qo‘shini bilan birga xujum xarakatlarida 5 ming kishiga yaqin buxorolik „inqilobiy tuzilmalar”xam ishtirok etdilar.

Nixoyat 1920 yil 2 sentabrida amir_ va uning lashkari ‘engilib, Buxoroni tark etadi. Shundan so‘ng shaxar sovet bosqinchilari tomonidan egallanadi.Buxoro qizil qo‘shinlar tomonidan egallangach, xokimiyag Muvaqqat Butun Buxoro Inkilobiy Ko‘mitasi qo‘liga o‘tdi. 1920 yil 14 sentabrda BKP MK, va Muvaqqat Butun uxoro Inkilobiy Qo‘mitasining birlashgan majlisida Abdukodir Muxitdinov boshchiligida oliy qonun chiqaruvchi organ — Butun Buxoro Inkilobiy Qo‘mitasi va Fayzulla Xo‘jaev raisligida Respublika xukumti Xalq Nozirlar Kengashi tashkil qilindi. Usha yilning 6—8 oktabr kunlari xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilgani to‘g‘risida qaror qabul qilindi. 1921 yil ‘ marta Moskvada BXSR bilan RSFSR o‘rtasida ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim imzolanadi.