1-ma’ruza umumiy tilshunoslikdan ma’lumot. Milliy til va adabiy til. Fonetika haqida umumiy ma’lumot reja

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari

1.M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva. Ona tili

(darslik) Iqtisodiyot-Moliya, Toshkent, 2007-yil.

2.R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to’plami. (o‘quv qo‘llanma). TDPU, Toshkent, 2009-yil.
Qo`shimcha adabiyotlar

1.М.Ирисқулов. Тилшуносликка кириш. “Ўқитувчи” нашриёти, -Т,: 1992, 221-бет. 222-bet. 219-бет.

2.А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 360.

3. Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.528.

3-MA’RUZA

LEKSIKA (LUG‘AT TARKIBI) VA LEKSIKOLOGIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. FRAZEOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOT
REJA:

1. Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari, So‘z va leksema munosabati.

2. Lug`aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari.

3. Omonimlar, paronimlar va ularning turlari.

4. O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam.

5. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot.
Oldingi bo‘limlarda ta’kidlanganidek, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar yig‘indisi lug‘at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug‘at tarkibni o‘rganadigan bo‘lim esa leksikologiya (yun. lexikos – lug‘atga oid, logos – ta’limot) deb ataladi.

Lug‘at tarkibiga mansub bo‘lmish birlik so‘z tilshunoslik fanining asosiy birligi bo‘lib, u tilning boshqa bo‘limlarida, jumladan, morfologiya, so‘z yasalish va uslubiyat bo‘limlarida ham o‘rganiladi.

Morfologiyada so‘zning qaysi leksik-grammatik guruhga mansubligi o‘rganilsa, so‘z yasalishi bo‘limida u yasalgan yoki yasalmagan birlik sifatida tekshiriladi. Uslubiyat bo‘limida esa so‘z qo‘llanish ma’qulligi yoki ma’qul emasligi jihatidan tekshiriladi.

Leksikologiya bo‘limida so‘zning ifodalagan ma’nosi, lug‘at tizimida tutgan o‘rni, kelib chiqishi, qo‘llanish darajasi o‘rganiladi. Bu bo‘limda so‘z lug‘aviy birlik sifatida o‘rganiladi. So‘z muayyan tilning lug‘at tarkibiga mansub bo‘lganligi uchun leksikologiya mazkur tilning lug‘at tarkibini tizim sifatida tekshiradi.

Yuqorida aytilgan fikrlarni inson so‘zi misolida isbotlashga harakat qilamiz:

Morfologik nuqtai nazardan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ot turkumiga tegishli; 2) turdosh ot, aniq ot, yakka ot; 3) bosh kelishikda; 4) birlikda.

So‘z yasalish nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) tub so‘z; 2) sifat yasalishi uchun asos bo‘la oladi: insoniy, insonparvar;

Uslubiyat nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) kitobiy uslubda qo‘llanadi; 2) hissiy-ta’siriy bo‘yoqqa ega.

Leksikologiya nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) lug‘aviy manoga ega; ongli mavjudot; 2) bu so‘z odam, kishi, bashar so‘zlariga ma’nodosh hisoblanadi; 3) o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan; 4) nisbatan faol so‘z hisoblanadi;

Demak, tilnshunosliking har bir bo‘limida so‘zning turli qirralari tadqiq qilinar ekan.

Ilmiy adabiyotlarda leksikologiya bir qancha turlarga bo‘linadi.