1-ma’ruza umumiy tilshunoslikdan ma’lumot. Milliy til va adabiy til. Fonetika haqida umumiy ma’lumot reja

Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi

Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi:

1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlaridan bir paytda yoki ketma-ket ro‘y beradigan voqea-hodisalar anglashilsa, ular bir-biridan vergul bilan ajratiladi. Masalan: Siz marg‘ilonlik og‘aynilarni qipchoqlarga qarshi oyoqlantirmoqchi bo‘lasiz, buni ham yaxshi bilamiz... (A.Qodiriy).

2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari mazmun jihatdan mustaqilroq bo‘lsa yoki ular turkibida vergul ishlatilgan bo‘lsa, qo‘shma gap tarkibidagi qismlar bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratilib yoziladi. Masalan: Ishing bo‘lmasa kitob o‘qi, husnixat ol; sen kulolning qizi emassan... (A.Qodiriy). Yosh chog‘ida ... qattiqchilikda o‘sdi; uning ba’zi yarashmagan harakatlari balki o‘sha qattiqchilikning ruhga singib qolgan yomon ta’siridir. (A.Qodiriy).

3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchi gapning biror bo‘lagini izohlasa, uning mazmunini to‘ldirsa, qismlar orasiga ikki nuqta qo‘yiladi. Masalan: Arslonbob yong‘oqlariga kelganda shuni aytmoqchiman: bular nihoyatda noyob, zotli yong‘oqlar. (J.Abdullaxonov). Xolbek bir narsani endi sezmoqda edi: Avaz bilan Hulkar unga negadir kerak edi. (P.Qodirov).

4. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari bir-biridan tire orqali ajratiladi. Quyidagi holatlarda qo‘shma gap qismlari orasiga tire qo‘yiladi:

1) qo‘shma tarkibidagi gaplar mazmunan zid bo‘lsa: Kiygan to‘ning eskiydi – kiydirganing eskimas. (Maqol).

2) birinchi gap ikkinchi gap kesimidan anglashilgan ish-harakatning bajarilish natijasi yoki shartini bildirsa: Qaring bor – baring bor. (Maqol).

3) birinchi gap mazmuni ikkinchi gap mazmuniga o‘xshatilsa: Qor yog‘di – don yog‘di. (Maqol). Vaqting ketdi – baxting ketdi. (Maqol).

4) qismlardan tez almashinuvchi voqea-hodisalar anglashilsa: - Hoy, oyimcha, sen yaxshi bo‘lding – biz yomon bo‘lib qoldikmi hali?... (P.Qodirov). Shu payt oy bulutlar orasidan suzib chiqdi – kamtigi bulutning chetiga urilib, sho‘x bir silkinib qo‘yganday ko‘rindi. (P.Qodirov).