|
*} 1. Alifbo deb nimaga aytiladi?
2. Hozirgi o‘zbek alifbosi qaysi yozuvga asoslangan?
Hozirgi o‘zbek alifbosida nechta harf bor?
377-mashq. Uyga topshiriq. Gaplarni ko‘chiring. Birinchi gapning uchta so‘zi tarkibidagi harflarni alifbo tartibida yozing.
Mevasiz shox osmonga tirmashur, mevali shox yerga engashur. (Abdurahmon Jomiy) 2. Olimlaming xizmati mangu qoladi. (Ulug'bek)
Jaholat - o‘limdir, bilim esa tiriklik. (Nosir Xisrav) 4. Quyosh olamga, bilim insonga nur sochadi. (Rus xalq maqoli)
darsda nazorat diktanti o‘tkaziladi.
dars. TALAFFUZ VA IMLO ME’YORLARI
Topshiriq. Quyida berilgan so‘zlardan qaysisi adabiy tilga, qaysisi xalq shevalariga xos?
Kelyapti, kelutti, kevotti, kelopti; teshik - to‘shuk - teshuv.
f Og‘zaki nutqda bir necha xil talaffuz qilinuvchi tovush,
* qo‘shimcha va so‘zlardan adabiy tilga qabul qilingan bittasi
to‘g‘ri talaffuz me’vori sanaladi.
Yozma nutqda bir necha xil yoziluvchi tovush, qo‘shimcha
va so‘zlardan adabiy tilga qabul qilingan bittasi imlo ^ me’yori sanaladi. ^
, Big3 To‘g‘ri talaffuz me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslik ¡
bo‘limiga orfoepiya (yunoncha: orfo - «to‘g‘ri», epos - ¡
; «so‘zlamoq», «nutq») deyiladi. ¡
To‘g‘ri yozish me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslik j
, bo‘limiga orfografiya (yunoncha: orfo - «to^‘g‘ri», grafo- j
, «chizmoq») deyiladi. j
378-mashq. Quyidagi so‘zlarning aytilishi va yozilishiga diqqat qiling. Ular o‘rtasida qanday farqlar borligini ayting.
Shamba- shanba, maxsat - maqsad, taxsim-taqsim, Samarqan - Samarqand, kitop-kitob, tambur-tanbur, o‘m besh-o‘n besh.
mashq. 0‘zingiz yashayotgan joy tilida (shevada) ishlatiladigan, adabiy tildan farq qiladigan so‘zlarga misollar keltiring. Ularni adabiy tildagi shakliga solishtiring va o‘rtadagi farqlarni ayting.
Namuna: galdi-keldi (Xorazmda), ko‘ddim-ko‘rdim (Namanganda), bag‘da-bu yerda (Farg'onada), kevotti - kelyapti (Toshkentda).
Savol va topshiriqlar
ty 1. To‘g‘ri talaffuz me’yori deganda nimani tushunasiz?
2. To‘g‘ri yozish me’yori deganda-chi?
Orfografiya bo‘limi nimani o‘rganadi?
Orfoepiya bo‘limi nimani o‘rganadi?
mashq. Uyga topshiriq. 0‘z shevangizdan misollar yozib, ularning aytilishi va yozilishidagi farqlami tushuntiring.
dars. UNLILAR TALAFFUZI VA IMLOSI U va i unlilarining talaffuzi va imlosi
topshirîq. Quyidagi so‘zlaming birinchi bo‘g‘inidagi unlining talafïiizi va yozilishini tushuntiring.
Biroq, sira, bilan.
topshiriq. Quyidagi so‘zlaming ikkinchi bo‘g‘inidagi i va u unlilarining talaffuzi va yozilishini tushuntiring. So‘zlar nimasi bilan farqlanayotganini ayting.
Urush-urish, yurush-yurish, qurut-qurit
f So‘zlarning birinchi bo‘g‘inida r, l undoshlaridan oldin kelgan ; unlisi bilinar-bilinmas talaffuz qilinsa ham yozuvda i harfi bilan yoziladi.
Ikki bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida lablashgan u unlisi ta’sirida ikkinchi bo‘g‘indagi i unlisi u holida talaffuz qilinsa ham, yozuvda i yoziladi. Shunday yozilishi bilan ikkinchi bo‘g‘inida u yoziladigan otlardan farqlanadi.
mashq. Quyida berilgan so(zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing. Ularning aytilishi va yozilishidagi farqlarni tushuntirib bering. Ushbu so‘zlar ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.
Kilogramm, kiprik, yo‘lkira, kitob, kifoya, kichik, kishan, rivoj, rizolik, rivoyat, rioya qilmoq, risola.
135
mashq. Nuqtalar o‘rniga i, u harflaridan mosini qo‘yib, so‘zlarni daftaringizga ko‘during. Ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.
Kund...z, yuld...zcha, tov...q, tut...n, guv...llamoq, qas...r-qus...r, uchq...n, uch...n, kampirqov...n, chur...llamoq.
*383tymashq. So‘zlarning qaysi ko‘rinislii to‘g‘ri ekanligini toping va uni daftaringizga yozib oling.
Tuyg‘i||tuyg‘u, uyquyuyqi, chopqi||chopqu, qayg‘i||qayg‘u, tulki||tulku, kulgu||kulgi.
Savol va topshiriqlar
„ 1. Birinchi bo‘g‘inda r, I undoshlaridan oldin kelgan i unlisi qanday talaffuz
Birinchi bo‘g‘inida u ishtirok etgan so‘zlaming ikkinchi bo‘g‘inidagi * qanday talaffuz etiladi va yoziladi?
384Vmashq. Uyga topshiriq. Quyidagi so‘zlarni talaffuz qiling va yozing, o‘rtadagi farqlarini aytib bering.
Bur-bir, tir-tur, qur-qir, dur-dir, sur-sir, ombor - ombur, chopqir-yovqur, surma-sirli, tirgak-tirsak, mulk-milk.
dars. A VA O UNLILARI TALAFFUZI VA IMLOSI
topshiriq. Quyidagi so‘zlaming birinchi bo‘g‘inida kelgan a harfining qanday talaffuz qilinishini ayting.
Savob, zamon, bahor.
topshiriq. Quyidagi so‘zlaming birinchi va ikkinchi bo‘g‘inlarida kelgan o harfining qanday talaffuz qilinishini ayting.
Kollej, komandir, trolleybus, avtomat
f A, a harfi savob, zamon singari so‘zlarda o kabi aytilsa ham a yoziladi.
O, o harfi tonna, noyabr kabi so‘zlarda o‘ kabi aytilsa ham o yoziladi.
136
mashq. Nuqtalar o‘rniga a yoki o harfíni qo‘yib yozing. So‘zlarni áaftaringizga ko‘chiring.
S...mon, t...mosha, m...bodo, mu...mala, d...la, al...qa, bul...q, b...ho, j...hongir, om...n, f...netika, h...mon.
mashq. Quyidagi so‘zlarda o tovushining a kabi talaffuz qilinishiga e’tibor bering. Yozilishiga diqqat qíling.
Okean, zoologiya, zoopark, oynak, okop, obro‘, orkestr, román, kovak, joy, kokil, kombayn, konstitutsiya, konsert, kosmonavt.
*387-mashq. Quyidagi so‘zlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni toping.
Son - sana, ong - angla, qayna - qaynoq, ishla-ishlov, dumala - dumaloq, bo‘ya - bo‘yoq.
388-mashq. Uyga topshiriq. Rasm asosida matn tuzing. Gaplardagi a va o tovushlarining talaffuzi hamda imlosiga diqqat qiling.
Tayanch so‘zlar: ota, ona, farzand, ahil, sog‘lom, mehribon, o‘g‘il, qiz, qo‘g‘irchoq, koptok, o‘ynamoq, suhbatlashmoq, mehmon, bormoq, o‘qimoq, yozmoq, ishlamoq, hurmat qilmoq
137
d a r s. QATOR KELGAN UNLILAR TALAFFUZI VA IMLOSI
Topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar tarkibidagi oa, ao, ua qator unlilarining talaffuzi va imlosini tushuntiring.
Soat, taom, maosh, muallim, muattar, saodat, muallif, tabiat
¡f Adabiy talaffuz va imlo me’yoriga asosan qator unlilar
! * oa, ao, ia, ai, io, aa tarzida aytiladi va shunday yoziladi.
v J
. . . . _ . 1 iSf3 Qator kelgan unlili so‘zlar boshqa tillardan kirib
Do'stlaringiz bilan baham: |
