|
d a r s. TIL TOVUSHLARI
topshiriq. S, z, t tovushlari ishtirok etgan uchta so‘z toping. Bu tovushlar talaffuz qilinayotganda qaysi nutq a’zosi ishtirok etayotganini aniqlang.
topshiriq. L, r, y tovushlari talaffuzida qaysi nutq a’zosi ishtirok etadi.
/" 1 ’ ' “ ' 1 " "" "v
f Tilning tish va tanglayga tegishidan hosil bo‘lgan tovush-
larga til tovushlari deyiladi.
127
114-dars. BURUN TOVUSHLARI
Topshiriq. Bumingizni barmoqlaringiz bilan qisib, b, t, m, n, ng tovushlarini talaffiiz qiling. Qaysi tovushlami erkin, qaysilarini qiynalib talaffiiz qilganingizni ayting.
f To‘slqqa uchragan havoning burun orqali o‘tishidan hosil
boigan tovushlar burun tovushlari deyiladi. j
ICg3 Burun tovushlariga m, n, ng undoshlari kiradi. I
mashq. Mustaqillik o‘gitlarini o‘qing. Gaplar tarkibida kelayotgan burun tovushlariga izoh bering.
Ma’naviyat insonning, xalqning, jamiyatning kuch-qudratidir. U yo‘q joyda hech qachon kuch-qudrat bo‘lmaydi, Xalqimizning ma’naviy ildizlari juda chuqur.
Farzandlari sog‘lom yurt qudratli bo‘ladi, qudratli yurtning farzandlari sog‘lom bo‘ladi.
mashq. Tez aytishlarni mashq qiling. Gaplarning tarkibida kelayotgan burun undoshlariga diqqat qiling.
Bir tup tut, tutning tagida bir tup turp. Tut turpni turtib turibdimi, turp tutni turtib turibdimi?
Shotursunning shotutini shitirlatgan shamol Sharifning shaftolisini shitirlatdi.
Tubsiz dengiz dedingizmi, dengiz tengsiz dedingizmi?
mashq. Ong, tong, bong, qarang, ko‘ngil kabi ng burun tovushi bilan kelgan so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.
Savol va topshiriqlar
1. Burun tovushlari deb qanday tovushlarga aytiladi?
Qaysi tovushlar burun tovushlariga kiradi?
mashq. Uyga topshiriq. Ma’naviyat haqidagi fikrlaringizni daftarga yozib keling. Gaplarda ishlatilgan burun undoshlarini izohlang.
9-Onatili, 5-sinf 100
115-dars. BO‘G‘IZ TOVUSHI
Topshiriq. Xvah tovushlari ishtirokida ikkita so‘z yozing. Bu undoshlaming talafíüzdagi farqni ayting.
mashq. H va .v tovushlari ishlatilgan xalq maqollarini o‘qing, ularning ishlatilish o‘rinlariga alohida diqqat qiling.
Hunarli er xor bo‘lmas, do‘st-dushmanga zor bo‘lmas. 2. Har kallada har xayol. 3.Xalq meniki dema, sen xalqnikisan. 4.Xayrli ishning kechi yo‘q.
*369-mashq. Nuqtalar o‘rniga h yoki .v harflaridan mosini qo‘yib, so‘zlarni daftaringizga yozing va ular ishtirokida og‘zaki gaplar tuzing.
...ullas, osh...ona, ...ayolparast, ...indiston, a...loq, ...ol-a...vol, ...alokat, e...timol, ...ushyorlik, ...atti-...arakat, ...alqparvar, mu...lis, ...abar, podsho...
Savol va topshiriqlar
? 1 H undoshi ishtirokidagi uchta so‘z toping. Uning * dan farqini tushuntiring.
Bo‘g‘iz tovushi deb nimaga aytiladi.
mashq. Uyga topshiriq. Quyida xato berilgan so‘zlarni imlo qoidalariga mos ravishda daftaringizga ko‘chiring.
Bahil, hasis, xasad, gox-goh, habar, mexnatkash, xovuz, xosil, xuquq, xiylakor, hato, hokkey, ho‘roz.
dars. MUSTAHKAMLASH DARSI
topshiriq. Nuqtalar o‘miga kerakli tovushni qo‘ying, so‘zlami daftaringizga ko‘chirib yozing. Ularning aytilishi va yozilishini tushuntirib bering.
.ror, mi...dor, ket...i, fo...z, ij...d, muro..., ray...on, ...amimiyat, muhok...ma, qa...at, yura...im, pu...ta.
topshiriq. Gaplami o‘qing, so‘zlar tarkibida kelayotgan unli tovushlami aniqlab, ularga izoh bering.
Lab undoshlari
|
Til undoshlari
|
Bo‘g‘iz
undoshi
|
lab-lab
undosh
lari
|
lab-tish
undosh
lari
|
til oldi undoshlari
|
til o‘rta undoshi
|
til orqa undoshlari
|
chuqurtil
orqa
undoshlari
|
|
|
|
|
|
|
topshiriq. Uyga topshiriq. 0‘tilganlami takrorlang. 0‘zingiz sevgan badiiy asar qahramoniga maktub yozing.
dars. NUTQ TOVUSHLARINING MA’NO FARQLASH
\\ZIFAS1
topshiriq. Nuqtalar o‘miga tegishli tovushlami qo‘yib so‘zlar hosil qiling. So‘zlami farqlashda nima xizmat qilayotganini ayting.
to...
ВЗР Nutq tovushlarining asosiy vazifasi so‘zlarning ma’nolarini | farqlashdir. i
mashq. Tagiga chizilgan so‘z)arda qaysi tovushlar ma’noni farqlash uchun xizmat qilayotganini ayting.
l.Oygul bilimga qiziquvchan, odobli qiz bo‘lib ulg‘aydi. 2.Mevasini ko‘tarolmagan shox qarsillab sindi. 3. Navoiyning g‘azallaridan birini vod oldim. 4.0‘rtog‘idan hol-ahvol so‘ragani kirdi.
131
к
|
i
|
o‘
|
•
1
|
z
|
a
|
t
|
sh
|
m
|
d
|
1
|
q
|
n
|
i
|
a
|
Savol va topshiriqlar
9 1. Nutq tovushlari qanday vazifani bajaradi?
Qol, qor, qoch, qot so‘zlarining ma’nolarini farqlashda xizmat qilayotgan tovushlami aniqlang.
374^-mashq. Uyga topshiriq. Tovushlami o‘rni-o‘rniga qo‘yib, gapni daftaringizga to‘g‘rilab yozing.
Qo‘siang yehch aqochn mak o‘blamyasn.
dars. 0‘ZBEK ALIFBOSI
topshiriq. D, g, V harflari qanday tartibda joylashadi?
topshiriq. Qanday yozuvlami bilasiz va й, ж, ш harflari qaysi yozuvga mansub? M, n, ch harflari-chi?
f Harflarning ma’lum bir tartibda joylashuviga alifbo ^ * deyiladi. ^
Alifbo so‘zi arab yozuvidagi harflar tartibining birinchi va ikkinchi harflari-alif va bo(be) nomlarining qo(shiluvidan hosil bo‘lgan.
Hozirgi o‘zbek alifbosi lotin yozuviga asoslanganligi tufayli lotin yozuvi asosidagi yangi o‘zbek alifbosi deyiladi.
132
YANGI 0‘ZBEK ALIFBOS1
Añ Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk L1 Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz O‘o‘ G‘g‘ Shsh Chch Ngng
375-mashq. Matnni o‘qing. Undagi g‘oya haqida bahs yuriting.
0‘zbek xalqi o‘z tarixida juda ko‘p yozuvlardan foydalangan. Oromiy, so‘g‘d, o‘rxun-enasoy yozuvlari shular jumlasidandir.
VIII asrdan 1929-yilgacha arab yozuviga asoslangan eski o‘zbek yozuvini ishlatganmiz.
1930-yildan 1940-yilgacha lotin yozuvi qo‘llanilgan. So‘ngra kirill yozuvidan foydalanildi.
Hozirda asta-sekin lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosiga o‘tilmoqda.
*376-mashq. Hikoyatni o‘qing. Nima sababdan oldingi zamonlarda yozuv bo‘lmagan, deb o‘y!aysiz. To‘marisning donoligi nimada?
To‘maris huzuriga Eron shohi Kirdan elchilar keldi. U elchilami yaxshilab mehmon qilib shohga «sovg‘a» berib yubordi.
Kir dasturxonni ochib ko‘rsa, uning ichida o‘q-yoy, sichqon, baliq va qush jasadi bor ekan. Eroniylar bunga o‘zicha ta’rif berishdi:
Massagetlar bizga taslim bo‘lishmoqchi, o‘q-yoy - bu bizning timsolimiz, anovi narsalar esa yovvoyilardir, - deyishdi.
Shunda podshohning dono maslahatchilaridan biri «sovg‘a»ni quyidagicha izohladi:
Bular ogohlantirish. Ular: «Ey bosqinchilar, baliqdek suvga sho‘ng‘ib, sichqondek yerga kirib, qushdek osmonga uchib, tezda yurtimizdan yo‘qolmasalaring, bizning o‘q-yoylarimiz ostida halok bo‘lasanlar!»-demoqchi, dedi.
Kir gapga quloq solmadi va oxiri sharmandalarcha yengildi.
Savol va topshiriqlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
