Hotamova iroda ibrohimovna ingliz

Jadval 1.1. Qo’shma so’z va so’z birikmalari komponentlari

So’z birikmasidagi elementlar	Qo’shma so’z elementlari
O’z mustaqilligini saqlaydi	Yaxlit bitta ma’no beradi
Erkin holatda	O’zaro zich bog’lanadi
Sintaktik munosabat bo’ladi	Leksik munosabat bo’ladi

Jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, so’z birikmasi elementlari o’z mustaqilligini saqlaydi va erkindir. Qo’shma so’zlar tarkibidagi elementlar esa aksincha yaxlit bitta ma’no beradi va o’zaro zich. Shu sababga ko’ra qo’shma so’zlar gapda birgina vazifani bajaradi va bir gap bo’lagi bo’lib keladi. Yuqoridagilarni endi bir misol orqali isbotini ko’rsak: Sitora qizil shapka kiydi. Qizil sifati shapka so’zining aniqlovchisi bo’lib uning rangi–tusini bildirmoqda. Qizilshapkacha buvisiga ovqat olib ketdi. Bu yerda ushbu so’z ertakdagi qiz nomi. Bu yerdagi qizil sifatida aniqlovchilik vazifasi bo’lmaydi va shapka so’zi bilan bog’lanib yangi leksik ma’no, ya’ni qiz ismi ma’nosini beradi.

Shunday qilib, qo’shma so’z va so’z birikmasi farqlarini aniqlashda biz albatta fonetik, morfologik, sintaktik va orfografik tomonlarni inobatga olishimiz kerak.
Endi qo’shma so’zlarning o’zigagina xos bo’lgan ayrim xususiyatlarni ko’rib chiqsak. Ular yuqoridagi fonetik, morfologik xususiyatlar bilan bog’liqdir: fonetik jihatdan qo’shma so’zlar odatda yagona bosh urg’u olishi bilan farqlanadi. O’zbek tilida ko’pgina qo’shma so’zlar bir asosiy urg’uli va urg’u oxirgi elementning so’ngi bo’g’iniga tushadi, masalan: Toshqo’rg’on, mingboshi, oshqozon. “Toshqo’rg’on” – qo’shma so’z va bir urg’uli, joy nomi (Toshkent viloyati), “tosh qo’rg’on” so’z birikmasi – toshdan yasalgan qo’rg’on. Ingliz tilida ham ko’pgina qo’shma so’zlar bir bosh urg’uli hisoblanadi. Masalan: ‘ice–cream –
qo’shma so’z bo’lib, muzqaymoq ma’nosida, ice cream – so’z birikmasining har biriga alohida urg’u tushadi. Sovuq krem (pishiriq uchun).