Hotamova iroda ibrohimovna ingliz

Affiksatsiya usulida so’z yasash. Bunda biror–bir so’z turkumiga oid so’zga qo’shimcha qo’shish orqali yasaladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, affiksatsiya usuli o’zbek tilshunosligida uzoq o’tmishdan buyon o’rganilib kelinayotgan usul hisoblanadi. Bugungi kunda o’zbek tilshunosligida affiksatsiya usuli eng mahsuldor usul sananladi. Masalan: gul–la, sport–chi, paxta–kor, ish–la. Semantik, ya’ni ma’no jihatiga ko’ra so’z yasash. Tilda mavjud bo’lgan so’zning ma’nosi o’zgarishi oqibatida yangi so’zning hosil bo’lishi. Odatda bu usulda so’z o’z turkumini boshqa so’z turkumiga o’zgartiradi, ammo bu yerda ma’no katta ahamiyatga ega bo’ladi. Ya’ni boshqa so’z turkumiga ko’chish orqali
yangi ma’no beradi. Qiyoslang: yupqa (belgi – sifat) – yupqa (taom nomi – ot).
Semantik–leksik usulda so’z yasash. Bir vaqtlar so’z birikmasi bo’lgan so’zning qo’shma so’zga aylanib ketishi. Masalan: mingboshi, tokqaychi. Vaqt o’tishi bilan ular orasidagi sintaktik aloqa yo’qolgan.
So’zlarni qisqartirish. Bu usul odatda o’zbek tilida ot so’z turkumida juda ham ko’p uchraydi va ingliz tilidagidek so’zlarni qisqartish orqali yangi ma’no kelib chiqadi.

1. 
   So’zlar tarkibidagi birinchi harflarni yozish (bosh harflar bilan). Odatda ular alifbe tartibida o’qiladi: MDH(em, de, he) BMT, IIB, GM, AQSH.
   
2. 
   So’zlar tarkibidagi birinchi so’zdan tashqari ma’lum bir qismdan foylangan holda: ToshMI, O’zAA, O’zMU; O’zDJTU.
   
3. 
   So’zlarning birinchi yopiq bo’g’inlarni qisqartirish orqali:
   

Toshviltrans, О’zdavnashr.
Odatda shartli qisqartmalar ham mavjud bo’lib, ular qisqartma otlardan farqlanadi: S. Rahimov, A. Navoiy kabi.
Kompozitsion usul, ya’ni ikki mustaqil asosdan tashkil topgan so’z yasalish hodisasi. Ya’ni qo’shma so’zlar hosil bo’linishi demakdir. Ular bir necha mustaqil ma’noli morfemalarning qo’shilishidan yasaladi. Bu odatda sintaktik usul ham deyiladi, yanada ochiqroq aytadigan bo’lsak qo’shma so’zlardir: bel+bog’, havo+rang, olib+sotar, atir+gul, olib+bormoq, taklif+qilmoq, har+doim. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma so’zlar yasalishi murakkab hodisadir.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qo’shma so’z birdan ortiq mustaqil ma’noli morfеmadan tashkil topgan bir so’zdir. U shu xususiyati bilan sodda so’z va so’z birikmasidan farqlanadi. Agar ikki yoki undan ortiq mustaqil asosning birikishi orqali yangi so’z yasalgan bo’lsay–u, ammo hozirgi kunga kelib ulardan birortasi mustaqillik xususiyatini yo’qotgan bo’lsa, u qo’shma so’z hisoblanmaydi. Masalan, “kechqurun” so’zidagi ikkinchi qism o’z mustaqilligini yo’qotgan va bugungi kunga kelib u sodda so’z tarkibiga kiradi. Qo’shma so’zning sodda so’zdan farqi shundaki, sodda so’zda mustaqil ma’noli morfеma bitta, qo’shma so’zda esa birdan ortiq bo’ladi, masalan, sodda so’z: tеrimchi, ko’kalamzorlashtir, eslatma, tortinchoq; qo’shma so’z: erksеvar, bеlbog’, tomorqa, asalari.
O’zlashtirilgan ba’zi so’zlar ham birdan ortiq mustaqil morfemaga ega bo’lsada, ammo sodda so’z hisoblanadi. zararkunanda, odamshavanda, dardisar, astoydil, santimеtr, aeroport. Qo’shma so’z tarkibida bugungi kunda mavjud mustaqil ma’no ifodalaydigan birdan ortiq morfеmaning bo’lishi esa shart.
Mustaqil ma’noli so’z bilan yordamchi so’zning birikishidan qo’shma so’z hosil bo’lmaydi. Shunga ko’ra yеtakchi va ko’makchi fе’ldan tashkil topgan o’qib bеrmoq, yoza boshlamoq, uxlab qolmoq kabi birikuvlar qo’shma so’z (qo’shma fе’l) bo’la olmaydi. Chunki bularda birinchi fе’l o’z ma’nosini saqlagan holda, kеyingisi qo’shimcha ma’no bеradi. Dеmak, bunda birdan ortiq fе’l o’zaro
birikishidan, yangi fе’l (yangi so’z) hosil bo’lmaydi. Har ikki qiyoslanayotgan tilda ham bular bir–biridan farq qiladi. Shu sababdan qo’shma so’z va so’z birikmalari haqida to’liq ma’lumotni qo’shma so’zlar izohlanishida alohida ko’rib chiqamiz.
So’z yasalishi har bir tilning lug’at boyligi manbai, asosidir. Har bir tilning o’ziga xos so’z yasalish usuli bo’ladi, jumladan ingliz va o’zbek tillarining ham. So’z yasalish usulidagi qo’shma so’zlar hozirgi ingliz va o’zbek tillaridagi eng qulay samarali, shu bilan birga eng dolzarb usuldir. Shu sababdan ham biz undagi izohlanish muammoni keyinggi qismda ko’rib chiqamiz.

2.